Oqiw -metodikali q

5. Tereklerdin’ fitoncidlik qa’siyetleri
Ag’ash ha’m putalardin’ fitoncidlik qa’siyetlerin esapqa almastan olardin’ salamatlastiriw funkciyasin toliq pikir etip bolmaydi. O’simlikler o’zinen organik birikpeler shig’aradi, olar ziyanli mikroorganizmlerdi jog’altip,a’tirap-ortaliqqa ha’m insan organizmine unamli ta’sir ko’rsetedi. Qala hawasi quraminda ashiq daladag’ig’a salistirg’anda ko’p mug’darda kesellik tarqatiwshi mikroblar bar. Qiyaban ha’m dem aliw bag’larinda ko’shelerdegige salistirg’anda bakteriyalar mug’dari kem boladi.
Uship ju’riwshi fitoncidler frakciyalarinin’ mikroorganizmlerge ta’siri o’simlikler tu’r quramina u’zliksiz baylanislidur. Misali qarag’ay tog’aylarinda 1 m³ hawa quraminda bakteriyalar sani 170 , qayinzarda – 1806, aralas tog’ayda (iyne japiraqli ha’m ken’ japiraqli) – 1400 di quraydi.
O’simliklerden ajiralip shig’atug’in fitoncid zatlar ko’lemi ju’da’ ko’p boliwi mu’mkin. Iyne japiraqli tog’aydin’ 1 ga jerinen 1 sutka dawaminda 4 kg fitoncidlik qa’siyetine iye organik zatlar atmosferag’a shig’ariladi, 1 ga ken’ japiraqli tog’aydan bolsa 2 kg zat ajiraladi. O’simlikler ta’sirinde sutka dawaminda hawadag’i mikroblar sani eki ma’rteden ko’birek ko’lemge qisqaradi. Misali, tuya ha’m biota terekleri mikroblar mug’darin 67% ke kemeytiredi.
A’sirese,atlas kedri, mojjevelnik, limon ha’m mandarin terekleri,emen, qant zarangi (klyon saxarniy), a’piwayi shumurt terekleri joqari fitoncidlik qa’siyetlerine iye. Joqaridag’i o’simlikler a’piwayi mikroorganizmlerdi 3-5 minutta jog’altiwg’a iye; mamiq emen, rezavor miyweli tiss, evropa grabi,kavkaz shamshodi, ba’rha’ma jasil kiparis, piramidasiyaqli zarang – mikroblardi 6-15 minutta o’ltiredi; bularg’a salistirg’anda kemrek ta’sirli o’simlikler – a’piwayi behi, lavr, kedr, grekjang’ag’i,tatar zarangi, qayin,gu’mis terek,lenkoran akaciyasi – ziyanli mikroorganizmlerdi 15-30 minutta nabit etedi. Ko’klemzarlastiriw jumislarin rejelestirilgende terek ha’m o’simliklerdin’ fitoncidlik qa’siyetlerine de ayriqsha itibar qaratiw kerek.
O’simliklerdin’ a’tirap-ortaliq sharayatlari talaplardan kelip shig’ip,tiyisli agrotexnika qag’iydalarg’a a’mel etken halda payda etilgen iri o’simlikler massivleri sanitar-gigienik qa’siyetlerin toliq ko’rsete aladi.Ag’ash tu’rlerin olardin’ ekologik ha’m biologik qa’siyetlerin: jaqtiliq, topiraq, ig’alg’a talabi,waqit ha’m ken’likte o’z-ara uyg’inliq da’rejesin inabatqa alip jaylastiriw talap etiledi. O’simlikler ha’mde qurilislar ortasindag’i araliq ken’ligi ag’ashlar shaqalari o’siwin na’zerde tutip tan’laniwi kerek. Eginzarlardi ha’dden tisqari qalin’lastiriw jaramaydi,sebebi bul halda terekler bir-birine jaman ta’sir etedi ha’m bul halatta o’simliklerdin’ tiykarg’i funkciyasi – hawani kislorod penen bayitiw ha’m a’tirap-ortaliqti salamatlastiriw waziypasi pa’seyip ketedi.