Oqiw -metodikali q

JEKE TA’LIM SABAQLARI………………..............................
160
III.	GLOSSARIY...................................................................................	163
IV.	QOSIMSHALAR......................................................................................	172

I. OQIW MATERIALLAR


1.TEMA: KIRISIW. PA’N HAQQINDA TU’SINIK. KO’KLEMZARLASTIRIW TARIYXI
Reje:
1.Pa’n haqqinda tu’sinik.
2.Shig’is ma’mleketlerinde ko’klemzarlastiriw tariyxi.
3.Batis ma’mleketlerinde ko’klemzarlastiriw jumislari.


1. Pa’n haqqinda tu’sinik
Bu’gingi ku’nde qala on’lawdag’i tiykarg’i mashqalalardan biri – ko’klemzarlastiriw jumislarin ilimiy tiykarda sho’lkemlestiriw.
Xaliq turar orinlari – qalalar, rayonlar, awil ha’m posyolkalardi ko’klemzarlastiriw – bul jerlerdi abadanlastiriwdin’ tiykarg’i qurallardan bolip esaplanadi.
Ko’klemzarlastiriw ko’lemi – xaliq jasaw ma’deniyatinan aniqliq beredi. Demografik izertlewler ko’rsetiwinshe, ko’klemsarlasqan aymaqlarg’a xaliq kelip kerekli jaylasadi, ha’mde bul jerlerden ko’ship ketiwi kemnen-kem gu’zetiledi.
O’zbekstan –kem tog’ayli ma’mleket, sol sebepten jasil o’simlikler bul jerdegi ta’biyat ko’rinisin belgileydi. Ma’mleketimizde xaliq jasaw orinlari, jollar, irrigaciya imaratlari,suw saqlag’ishlarin ko’klemzarlastiriw jumislari ken’ ko’lemde alip bariladi. Ixota ha’m taw meliorativ tog’ayshiliq u’lken a’hmiyetke iye,sebebi suw, hawa ha’m topiraqti qorg’awda tog’aydin’ orni biybaha.
O’zbekstan respublikasi Prezidenti de hu’kimet qararlarinda xaliq jasaw aymaqlarin abadanlastiriwg’a ayriqsha itibar qaratiladi. Ha’zirde ko’klemzarlastiriw jumislarin alip bariwda bir qansha ilimiy sho’lkemler, na’wshe o’siriletug’in na’lxanalar xizmet ko’rsetpekte.
Ko’klemzarlastiriwda qollanilatug’in ko’rkemli ag’ashlar ha’m putalar tu’rlerin ken’eytiriw,u’lkemiz sharayatlarina beyimlese alatug’in sort ha’m formalarin izlep tabiw, ilimiy da’rejede tiykarlang’an texnologiya boyinsha ku’tip qarawdi usinis etiw – bu’gingi ku’nnin’ aktual ma’selelerinen sanaladi.
O’zbekstanda bar ko’klemzarlastiriw materiallari assortimenti sheklengen bolip, oni ko’beytiriw ha’m jaqsilaw za’ru’r. Na’lxanalarda jaramsiz, ha’r jerden alip kelingen o’simliklerdi egiw ha’m ko’beytiriw jaramaydi. Qalalarda egiwge sa’ykes bolg’an, shidamli ha’m uzaq o’mir ko’retug’in, qimbatli ko’rkem ag’ashlardan lipa, kashtan, emen, shinarlar, yavor zarangi, o’tkir japiraqli zarang, lala teregi, katalpa, ryabina, grab, iynejapiraqlilar tu’rlerin egiwge ayriqsha itibardi qaratiw kerek.
Tez o’siwshi ag’ash tu’rlerinen terek tu’rleri, aq qayin, tallar, a’sirese, ma’jnu’ntal, qubla wa’liyatlar ushin bolsa safora, gledichiya, aq akaciya, bunduk, aylant, jasil zarang, shinar ha’m basqalar diqqatqa mu’na’sip. Qalalar ha’m turar orin massivlerin bezetiwde, monumental ko’klemzarlastiriwda ko’p g’ana ko’rkem formag’a iye bolg’an: piramida siyaqli, shar siyaqli, shaqlari asilip turiwshi (ma’jnu’ntal siyaqli), bag’ana siyaqli, ken’japiraqli ha’m basqalar u’lken a’hmiyetke iye.
Sonday-aq, qalalar, posyolkalar, turar u’yler, ma’ha’lleler ha’m awil xaliq punktlarin bezetiwler, olarg’a shirayli ha’m iqsham ko’rik beriwde jarqin ren’lerde gu’lleytug’in putalar: spireya, jimolost, jasmin, nastarin (siren), deyciya, kizilnik, tamarakslar, forziciyalar, biryuchina, sari akaciya, zarg’aldoq (zolotistaya) smorodina ha’m basqalardin’ orni a’hmiyetlidir. Usi ha’m ko’p g’ana putalardin’ biybaha sipati sonda, olar tek tez o’siwshi emes ha’m qalanin’ o’zine ta’n ekologik sharayatlarina beyimlesiwi menen, ba’lki ko’rkemliligi joqari da’rejede bolg’anlig’i menen a’hmiyetlidur.
Ko’klemzarlastiriw tarawi aldindag’i waziypalardi sheshiwde, aldin, o’simlik tu’rlerin ko’beytiriwde ha’m na’lxanalarda jetistiriletug’in o’nimler (o’simlikler, na’ller) sipatin jaqsilawda ha’zirde bar bolg’an o’simliklerdin’ bay dendrologik fondidan paydalaniw kerekli a’hmiyetke iye.
Zamanago’y qala yamasa basqa xaliq jasaw u’yleri – bul tu’rli imaratlar, ko’p sanli injenerlik qurilislari, jollar, maydanlar, ashiq u’yler, suw ha’wizleri ha’m jasil egiletug’in jerlerdin’ quramali kompleksidur.Qala on’law normalarina ko’re, xaliq jasaw u’yleri aymaqlarinin’ 50% nen kem bolmag’an bo’legi ko’klemzarlastiriw obektlerine ajiratiliwi kerek.
Qala on’lawdag’i u’lken ta’jiriybe soni ko’rsetedi, tiykarg’i waziypalardan biri – ta’biyiy ha’m jasalma jaratilg’an ortaliq ortasinda belgili ten’salmaqliq ha’m garmonik tu’rde uyg’inlasiwina erisiw, barliq ko’klemzarlastiriw obektlerinin’ o’zara baylanislig’i ha’m bir tegis sistemag’a birlestiriliwi sanaladi.
Bag’ qiyabanlardi jaratiw o’nerinin’ kerekli ta’repi – olardi sho’lkemlestiriwde jasil tereklerdin’ ta’biyiy o’sken aymaqlarin ha’mde ko’rkem do’retpe u’lgilerin bir sistemag’a birlestirip,uyg’inlastiriwdan ibarat.
Jasil qurilis – uzaq waqitti talap etetug’in, jaratiw texnologiyasi boyinsha quramali do’retiwshilik process bolip, bir qansha islep shig’ariw ma’selelerin sheshiw ha’m usiniw menen baylanisli. Jasil qurilis a’meliyati: bag’ ha’m qiyabanlardi jaratiw; ol yamasa bul xaliq jasaw orinlarin abadanlastiriw; ha’r qiyli topiraq-klimat sharayatina sa’ykes bolg’an o’simliklerdi tan’law; arxitektura-qurilis imaratlari, suw ha’wizleri, jollar, maydanshalar, skulpturalarg’a sa’ykes tu’rde o’simliklerdi jaylastiriw ha’m toparlaw; o’simliklerdi egip ku’tip qaraw jumislarin o’z ishine aladi.
Ko’klemzarlastiriw ma’selelerin qa’nigeli tu’rde sheshiw ushin qa’niygelikler biologiya, ekologiya, jasil o’simliklerdin’ ko’rkemlilik sipatlari, jasil qurilista kompoziciyalar du’ziwdegi tiykarg’i usillar, jasaw orinlarin ko’klemzarlastiriw sistemasi, jasil egislik jerlerdi proektlew, olardi jaqsi jag’dayda saqlaw ushin alip barilatug’in tiykarg’i jumislar ko’lemi boyinsha teren’ bilimge iye boliwlari lazim boladi.
Bul oqiwliq talabalarg’a ko’klemzarlastiriwda qollanilatug’in o’simlikler tu’rlerin, ag’ash-puta eginlerinin’, ko’rkemlilik, biologiyaliq ha’m ekologik qa’siyetlerin u’yreniw, jasil qurilista kompoziciyalar du’ziwdegi tiykarg’i metodlar menen tanisiw, xaliq turar orinlarin ko’klemzarlastiriw sistemasi, oni proektlestiriw, ha’mde O’zbekstannin’ o’zine ta’n sharayatlarinda ko’klemzarlastiriw lazim bolg’an aymaqlarda alip barilatug’in tiykarg’i jumislar ko’lemin orinlawdi u’yreniwge ja’rdem beredi.