Oqiw -metodikali q

2. Shig’is ma’mleketlerinde ko’klemzarlastiriw tariyxi
Insandi a’yem zamanlardan beri ha’r tu’rli ko’rkem o’simlikler du’nyasi orap alg’an. Eski adamlar o’z u’yi a’tirapinda o’siwshi jemislik ha’m ko’p keselliklerge dawa boliwshi o’simliklerdi qidirip tabiwg’a ha’reket etken. Arxiologiyaliq qazilmalardan da sol zat belgili, a’yemgi du’nya xaliqlari o’simliklerden jemislik, da’rilik ha’m ko’rkem o’simlikler sipatinda paydalanilg’an. Aziya, Evropa, Afrika ha’m Amerikadan tabilg’an ko’p g’ana qiyaliqlardag’i su’wretler gu’llerdin’ ha’m ko’rkemli o’simliklerdin’ biybaha go’zzallig’in bizin’ da’wirimizge shekem jetkerip kelgen. Iran, Indiya, Yaponiya, Orayliq ha’m Qubla Amerika xaliqlari a’yem waqitlardan beri u’lken ha’m ashiq gu’lli jabayi o’simliklerden, sonday-aq, da’rilik qa’siyetke iye bolg’an o’simliklerden o’z mu’ta’jliklerine jarasa paydalanilg’an.Bul o’simlikler menen olar o’zleri jasag’an jerlerdi bezegen ha’m olardi medicina tarawinda isletilgen.
Ilimpazlardin’ pikirine ko’re, en’ birinshi ko’rkemli o’simlikler roza menen lotos bolg’an. A’yemgi esteliklerdin’ guwaliq beriwinshe, bul o’simliklerden ja’miyette 5,5-6 min’ jil, gulsafsar ha’m xrizantemadan bolsa 4 min’ jil aldin paydalanilg’an. Ata-babalarimizdin’ bul gu’llerde bolg’an muxabbatin qiyaliqlarg’a ha’m u’y-jay zatlarina tu’sirilgen su’wretlerden, kestelerge tigilgen gu’llerden, nag’islardan, eski qoljazbalardan biliw mu’mkin.
Arab ma’mleketleri, Iran, orta Aziya bag’lari o’te gezlespeytug’in bolip, a’tiraplari biyik diywallar menen oralg’an olar du’zilisinin’ geometriyaliq usillari kishi kanallar tarmag’i ja’rdeminde bag’lar maydanin ayriqsha bo’leklerge ajiratqan. Maydanshalardin’ bezetiliwinde tuwri mu’yeshli ha’m kvadrat formadag’i gazonlarg’a ayriqsha itibar qaratilip, bul u’yler gu’ller ha’m o’simliklerdin’ ren’ine qarap, na’ziklik benen bezetilgen.
Musilman ma’mleketlerindegi dem aliw bag’larin du’ziw o’neri orta a’sirlerdegi Indiya bag’larinin’ rejelestiriliwi ha’m bezetiliwine o’zinin’ u’lken ta’sirin o’tkizdi.
Orta a’sirlerde Uzaq Shig’is ma’mleketleri bag’lar ha’m qiyabanlari erkin (peyzaj) usilinda jaratilg’an. Yapon bag’lari jaratiliwida ta’biyattin’ ma’n’gi jan’alaniw ideyasi u’stinligi, suw ha’wizleri ha’m jolshalarinin’ bejirim isleniwi, kishi arxitektura formalari menen bezetilgenligi, olardin’ ta’biyiy ortaliq penen tuwridan-tuwri uyg’inlasqanlig’in ko’rsetilgen.
Eramizg’a shekemgi bolg’an 16 a’sir tariyxiy hu’jjetleri bizge sonday mag’liwmatlar beredi,saray aldilarinda tuwri mu’yeshli kvadrat formada jaylasqan bul bag’lar diywal menen oralg’an. Bag’ ortasinda to’rt mu’yeshli ha’wiz qurilip, og’an taslardan jasalg’an teksheler menen barilg’an.
A’yemgi Misirdin’ ko’rkem bag’shilig’inda suwdag’i bag’lar ayriqsha orin tutqan. Estelikler saray aldindag’i to’rt mu’yeshli ha’wizlerde Misirdin’ ajayip aq ha’m hawaren’ nilufarlari, lotoslari o’sirilgen. Italiyada ko’rkem bag’shiliq bir qahsha basqasharaq rawajlang’an. Rimde bolsa tegis to’beler ha’m balkonlardi tu’bekte o’siwshi gu’ller menen bezew u’rip bolg’an. (Adonis bayrami). To’belerde baliqlar asilip turg’an ha’wizler sho’lkemlestirilgen.
Shig’is Turkistanda ko’rkem bag’shiliq xojalig’inin’ payda boliwi orta Shig’is xaliqlarinda topiraqtaniw, bag’shiliq, sabsovotshiliqtin’ kelip shig’iwi ha’m rawajlaniwi menen u’zliksiz baylanisqan.
Bul xaliqlar Afganistan, Iran, Indiya, Kishi Aziya ma’mleketleri menen sawda ha’m ma’deniy baylanislar ornatqan. Shig’is Turkistan qalalarinan o’tiwshi ulli jipek joli sonnan da’liylleme beredi.
Estelikler diywallarindag’i su’wretler, tariyxtin’ tu’rli da’wirine tiyisli bolg’an eski jaziwlar bizgeol yamasa bul ma’mlekettin’ gu’lleri, ju’zimzarlari ha’m bag’lari haqqinda mag’liwmat beredi. Misali, X-XIV a’sirdegi tariyxiy estelikler uyg’ir ma’mleketinin’ gu’llep-jaynag’anlig’in ko’rsetedi. Uyg’ir baylarinin’ o’miri ha’m jasaw sharayati diywallardag’i su’wretlerde mo’rlengen. Bul su’wretlerden birinde su’wretlengen knyaz qolindag’i gu’i tinishliq timsalidur. Gu’ller jetistiriwdi ka’sipke aylantirg’an uyg’irlar qizlarg’a,ayirim jigitlergede gu’llerdin’ atin qoyg’an.Bul hal ha’zirde dawam etpekte. Bag’larda ha’m bo’lmelerde pelargoniya, balzemin (xnagu’l), fuksiya (tamshigu’l), aloe (tikengu’l), gipeastrum (piyazgu’l) fikus, lavr, oleandr ha’m basqa o’simlikler jetistirilgen. Gu’ller, ko’rkemli terekler, putalar haqqinda xaliq qosiqlarinda aytilg’an,shayirdin’ qosiqlarinda, ko’rkem o’ner shig’armalarinda ko’rsetilgen.
Uzaq shig’is ma’mleketleride, qubla-shig’is Aziyada, a’sirese, Koreya, Yaponiya, Vetnamda o’zgeshe bag’shiliq o’neri XIII a’sirden beri jasap kelmekte. Bul ma’mleketlerdin’ xaliqlari ko’rkemli bag’shiliq gu’lleri menen bezewdin’ biybaha usillarin islepshiqqan ha’m bul siyaqli o’simliklerdin’ ju’da’ bay tu’rlerin jiynag’an. Yaponlarda banseki, bonzayi siyaqli ko’rkem o’nerdin’de gu’lli bezeklerden ikobana,ikeanaborikka,nagieri, moribana siyaqli ko’p g’ana tu’rleri bar. Bonzayi ha’m banseki usilinda tiykarinan imperator saraylari ko’kelemzarlastirilg’an bolip,onnan sol waqitqa shekem kishi bag’larin bezewde de paydalanip kelmekte.
Pa’kene (kishkene) o’simlikler tu’rine subtropik iynejapiraqli terekler, putalar kiredi. Xrizantema bolsa Yaponiya ha’m Qitayda tiykarg’i gu’lli o’simlikler esaplang’an. XIII a’sir ortalarinda orta Evropa qalalarinda ha’rqiyli a’jayip o’simlikler ushin arnawli xanalar sho’lkemlestirip baslandi. Reynde birinshi ma’rte qisqi bag’ jaratiwg’a urinip ko’rildi.Sol da’wirde a’jayip o’simliklerden xanalardi ko’klemzarlastiriwda paydalaniw ko’rkem bag’shiliqtin’ rawajlaniwi ushin jan’a bir tu’rtki boldi.
Turkiyadan XVI a’sir ortalarinda Italiyag’a birinshi ma’rte a’piwayi siren (nastarin) o’simligi,keyinrek alsha ha’m bag’ yasmini keltirildi. Keyinrek Evropag’a tropik ko’rkem o’simliklerden: sheshek, mirabilis,tagetisler, sonday-aq Arqa Amerikanin’ ayirim o’simlikleri keltirildi. XVI as’irde ko’klemzarlastiriwdin’ jan’a basqishi baslandi, bunda tiykarg’i diqqat balkon aynalarin, aywanshalardi ko’rkem o’simlikler menen bezewge qaratildi.Bul paytta o’nerdin’ ja’ne bir tu’ri-o’simliklerdi qayshi menen qirqip, olarg’a tu’rli forma beriw ju’zege keldi. Qubla ha’m Orayliq Evropada shamshod o’simligi ko’beytilgen ha’m qayshi menen tu’rlishe domalaq, to’rtmu’yesh, cilindrik ha’m basqa formalar berilgen. Saray ishkerisin,qisqi bag’lardi ha’m ayirim turar-jerlerdi ko’klemzarlastiriw ushin da o’simliklerge ha’rqiyli formalar berilgen.
Gu’lshilik bizin’ Respublikamizg’a uzaq shig’istan, Qitay ha’m Indiyadan Ulli jipek joli arqali kirip kelgen ha’m birinshi bolip Samarqandta, son’ Buxara, Qoqan ha’m basqa qalalarda tarqalg’an. 1920 jildan baslap orta Aziya ma’mleketlik universitetinin’ qasinda 12 gektarliq Botanika bag’i sho’lkemlestirip, 60 tan ziyat gu’l sortlari jetistirilgen.
Gu’l sortlari 300 ge shekem ko’beytirilip, bul bag’ 1943 jilda O’zbekstan respublikasi Pa’nler Akademiyasi esabina o’tkerilgen ha’m jan’a Botanika bag’i qurilip,jer maydani 80 gektardi quraydi.
1962 jildan baslap Respublikamizdin’ jeti qalasi – Andijan, Angren, Almaliq, Buxara, Samarqand, Farg’ana ha’m Urgenshte o’simliktaniw xojaliqlari qurildi.Bul xojaliqlardin’ jer maydani 592 gektar edi.
1977 jilg’a kelip O’zbekstan respublikasinda 15 o’simliktaniw kombinatlari sho’lkemlestirildi. Bulardan en’ irisi esaplang’an Tashkent ko’rkem bag’shiliq xojalig’inin’ egin maydani 1279 gektar edi. Aynali jilli imaratlar maydani 5,9 gektardi quraydi.
Ko’klemzarlastiriwdin’ ilimiy tiykarlang’an halda jolg’a qoyiw ushin, tog’ayshiliq ilimiy izertlew instituti negizinde 2005 jilda Respublika ko’rkem bag’shiliq ha’m tog’ay xojalig’i ilimiy-islep shig’ariw orayi sho’lkemlestirildi.