Oqiw -metodikali q

3. Batis ma’mleketlerinde ko’klemzarlastiriw jumislari.
Krit atawinda ilimpazlar ta’repinen 3500 jil ilgeri roza su’wreti tabilg’an. Uliwma,bul gu’llerdin’ tarqaliwi 1000 jil aldin baslanip Mesopotamiya, Indiya, Qitay, Iran, jaqin shig’is, Misirdan o’tip Greciya ha’m Rimge deyin jetip kelgen. A’yemgi Grekte rozagu’l go’zzalliq qudayi Afrotidag’a bag’ishlang’an, onin’ esteligi a’tiraplarin roza gu’llerden quralg’an go’zzal bag’lar orap turg’an.
Rimliklerde roza «Er ju’rek» timsali esaplang’an.Bul gu’llerden islengen gu’lshen’berler jen’impazlardin’ baslarina kiydirilgen. Ha’r ba’ha’rde du’nyadan1o’tkenler esteligi ushin rozagu’llerden ibarat «gu’ller bayrami» o’tkerilgen.
A’yemgi Misir o’nermentleri estelikler, saray ha’mde ja’miyet orinlarin a’jayip miyweli terekler ha’m gu’ller menen bezegen. Sol zamanlarda tropik ha’m subtropik o’simlikler saray bag’lari ha’m xanalarin ko’klemzarlastiriwda qollanilg’an.
Tel-el-Amarandan tabilg’an tastag’i jaziwlar sonnan belgi beredi,bul jerlerde jol shetlerinde qatar etip ko’rkem terek egilgen. Saray ha’m uy aldilarindag’i bag’larda birinshi ma’rte tegis to’beli u’yler qurilisi Jaqin shig’ista a’det bolip kirgen. «Asilip turiwshi bag’lar» orayi Vavilon,Assiriya bolip,ol Efrat ha’m jolbaris da’ryalari janindag’i mol jaylawlarda jaylasqan. Vavilon bag’i, bag’ quriw o’nerinin’ u’lgi timsalidur, basqasha aytqanda, Semiramidanin’ «asilip turiwshi bag’lar»i a’yemgi du’nya a’jayip ko’rinisinin’ biri.Bul a’jayip a’yemgi du’nya bag’lar, Vavilon shaxinin’ ko’rsetpesi menen,onin’ su’yikli malikasi atina qurilg’an.
«Asilip turiwshi bag’lar» to’rt qabatli ken’ minaralardan jaylasqan bolip onin’ aywanlarda palmalar, kiparislar, miyweli ag’ashlar, ko’rkemli ushiramaytug’in o’simlikler ha’m shirayli gu’ller o’sirilgen. Miyweli terekler, gu’lli o’simlikler, ha’tteki ushiramaytug’in quslari bolg’an a’yemgi Solomon bag’lari haqqindag’i mag’liwmatlar bizge deyin jetip kelgen.
Ko’klemzarlastiriwdin’ tiykarg’i ta’repi sonnan ibarat,bunda ta’biyiy terek eginzarlari aymag’inan paydalang’an halda, ko’rinisin o’zgertirip bariw, ta’biyat u’lgilerin a’meliy o’ner jumislari menen birlestirip, bir putin ko’rinisti jaratiwdur. Ko’rinisli eginlerdi ko’beytiriw qulshiliq ja’miyeti da’wirinde payda bolg’an. Sol waqitlarda da saraylar, estelikler, Bayda’wletli xanalarda qiyaban ha’m bag’lar payda etiw ha’m ko’klemzarlastiriwge ayriqsha itibar qaratilg’an. A’yemgi Misir bag’larin rejelestiriwde belgili qag’iydalarg’a a’mel etilgen: kompoziciya orayinda tiykarg’i imarat jaylasqan,eki ta’repine terek egilgen uzin jolsha (alleya) bul kompoziciyanin’ tiykarg’i bo’legi bolip, ha’wlige kiriw jeri menen baylanisqan ha’mde bag’ aymag’in eki ten’ bo’limgea ajiratqan. Ha’r bir Bo’leginde bolsa tuwri mu’yeshli suw ha’wizleri payda etilgen. A’yemgi Mesopotamiya ma’mleketlerinde an’ qiliwg’a mo’lsherlengen u’lken qoriqxanalar qurilg’an.
Eramizg’a deyingi V a’sirde geron–bag’lari ken’ tarqalg’an bolip, olar kolonnada (u’stinler) ha’m ha’ykeller menen bezelgen, bul u’ylerde shaxit ketken qaharmanlar atina sport jarislari o’tkizilgen.Eramizg’a deyin IV-III a’sirlerde xaliq turar ha’wli u’yleri aldinda kishi bag’lar payda etilgen, olarda jalg’iz ko’rinis elementi bolip, terek, fontan yamasa ayriqsha haykel sanalg’an. Ja’miyet aylanip ju’retug’in qiyabanlar (dem aliw bag’lari)-a’yemgi Rim qalaon’lawshinin’ a’hmiyetli quramli bo’legi bolip esaplang’an. A’yemgi Rim bag’lari a’dette kolonnadalar (u’stinler) menen qorshap alinip, ta’biyat ha’m arxitekturanin’ bir uyg’inlig’in ko’rsetken. A’yemgi Rim ko’klemzarlastiriw o’nerinde jasalma ha’wizler,fantanlar, sonday-aq, forma berilgen ag’ash ha’m putalar ayriqsha ahmiyetke iye bolg’an. Bulardan basqa,jen’il,u’sh ta’repli jasil diywallar, tirmasip o’siwshi o’simlikler menen qaplang’an aywanshalar xosh iyisli ta’biyatti jaratqan.
Italiya bag’banlari bunnan eki min’ jil burin ko’rkemli subtropik o’simlikler: jasil shamshod, lavr, oleandr, yasmin, anar, palmalar, ha’r qiyli jasil iyne japiraqli terekler ha’m tu’rli tu’r u’y gu’lleri jetistirgen. Rimlikler miyweli ha’m gu’lli o’simliklerdi o’zine ta’n jillixanalarda da o’sirgen.U’ylerdi, saraylardi ko’klemzarlastiriw a’yemgi grek ha’m Vizantiya qalalarinda, olarg’a jandas ma’mleketleride ken’ qollag’an. Xanalardi ishki ko’klemzarlastiriwda iri tropik o’simlikler: palma, kodeum ha’m nafis gu’llerden paydalanilg’an.Onin’ belgili bo’legin ha’wiz bezep turg’an. Ko’klemzarlastiriw Jaqin Shig’is ma’mleketlerinen pariqli tu’rde Iran ha’m a’sirese, Indiyada o’simlikler arxitekturasi u’lken orin tutqan.Bul bag’lar ha’m jabiq u’ylerde jetistirilgen o’simliklerden quralg’an bolip, ha’zirgi da’wirde saqlanip qalinbag’an.
Bizin’ da’wirge deyin bolg’an 500-jilda parsilar birinshi bolip shirayli ha’wizler, tu’rli-ta’rep a’jayip gu’ller ha’m ko’rkemli tereklerden ibarat bolg’an dem aliw bag’lardi ko’beytirgen.Bazida bul bag’larda jabayi haywanlar da bolg’ani ushin parsilar oni «haywanlar bag’i» dep atag’an.Parsi imperiyasinin’ haywanlar bag’i ha’m sonin’ menen bir qatarda gu’lzarlar padshalar ha’m joqari ma’rtebeli a’meldarlar jasag’an u’ylerde qurilg’an.
Botanika bag’lari 1400 jilda Florenciyada, 1530 jilda Mantuda, Rimda ha’m basqa qalalarda sho’lkemlestirildi.Bul bag’lar belgili arxitektorlar G.Gollvitcev ha’m V.Virsingtin’ jaziwinsha,Semiramidadag’i bag’lardan da joqaridur. Prussiyada imperator Fridrix III, Franciya patshasi Karl V ha’m onin’ uli Fillip II o’z saraylarinda apelsin, limon tereklerinen ha’r tu’rli da’rilik otlardan ibarat bag’lar payda ettirgen,arnawli akvariumlarda bolsa ushiramaytug’in baliqlar ha’m ha’tte xonbaliqti ko’beytirgen.
Orta asir Evropa bag’larinda tiykarinan sabzavotlar, da’rilik o’simlikler, miyweli terekler ha’m rezavor miyweli putalar o’sirilgen. Olar janinda ayriqsha ko’rkemli gazonlar, gu’ller egilgen maydanshalar da bolg’an.
Dem aliw bag’larin jaratiw o’nerinin’ rawajlaniwi Evropa ma’mleketlerinde Oyaniw (vozrajdeniya) da’wirine tuwri keledi. XVI a’sir arxitektorlari (Vinola, P.Ligorio ha’m basqalar) turaqli bag’lardi payda etiw usillarin islep shiqtilar. Bunda olar orinnin’ ta’biyiy releflerinen paydalang’an halda, tiykarg’i imarat arxitekturasinda tiykar saling’an kompoziciya qatnaslarin ja’nede ra’ajlandiriwg'a tiykarg’i itibar qaratilg’an. Bul bag’lar bir-birin ta’kirarlamaytug’in ko’rkemli ko’rinisti payda etip, u’stinli aywanlar jaylastirilg’an, monumental za’n’giler, ko’plep ha’ykeller, ha’mde tosinlar menen birge putin ko’rinisti ko’rsetken. Dem aliw bag’lar jaratiwdag’i reneccans uslubi keyinrek italyan barokko villalari bag’ arxitekturasinda ja’nede rawaj tapti.
Franciyanin’ “absolyutistlar” do’retiwshiliginde racionalistik rux ha’m principler u’stinligi A.Lenotr ta’repinen jaratilg’an (Versal dem aliw bag’i ha’m b.) kerekli geometriyaliq reje ha’m sizilmalarda sa’wlelenip bul bag’lar turaqli francuz dem aliw bag’lari ko’rinisinde payda bolg’an. Bunday bag’lar tiykarinan a’dir tegisliklerde ha’m tegis aymaqlarda jaratilg’an. Ko’rinistin’ quramli bo’legin saray payda etken bolip, onin’ aldinda ashiq maydanlar jaylasqan.Ol jerdegi suw ha’wizleri aynani esletip turg’an.
Ko’plep mu’sinshelik u’lgileri ko’riniske aniqliq ha’m tiniqliq kiritken. A.Lenotr ideyalari Evropada (XVII-XVIII a’sirlerde) dem aliw bag’lari o’neri rawajlaniwinda tiykarg’i rol oynag’an.
XVIII a’sir ortalarinda Evropada erkin tu’rde rejelestirilgen ko’rkemli dem aliw bag’lari payda boldi. Olardin’ rawajlaniwinda ta’limnin’ filosofiyaliq ideyalari hu’kimdarliq etken,ha’mde Qitay o’nerin u’yreniw processide o’z ta’sirin o’tkizgen.En’ aldin,bunday dem aliw bag’lari Ulli Britaniyada (arxitektorlar Ch.Bridjmen,U.Kent,L.Braun,U.Chembers), keyinrek Franciyada (arxitektor R.L.Jirarden) ha’m Evropanin’ basqa ma’mleketleride payda etilgen.
“Anglishan” dem aliw bag’lari peyzaj kompoziciyalarida ta’biyat jaratqan ko’rinisti do’retiwshilik halda qaytadan bayitiw principi aniq ko’rinisinde boladi: maydanshalar, kishi suw ha’wizlerine, geometriyaliq formadag’i basseyn ha’m kanallar – ko’l, ha’mde kishi da’ryalarg’a tutasadi; kerekli eginler kompoziciyasi ayriqsha o’sken yamasa bir topar ag’ash eginzarlari, jolshalar ha’m jol shetleri – bejirim soqpaqlar menen birigip, aniq bir ta’biyiy uyg’inliqti iyeleydi. Ag’ash ha’m putalardi jaylastiriwda uliwma kompoziciya ma’wsimler almasiniwin su’wretlep, o’zine ta’n o’ner u’lgileri jaratilg’an. Bag’ arxitekturasi ta’biyati da o’zgerip bardi: peyzaj temasinda orinlang’an ko’rinislerde romantik rux hu’kimdar bolg’an, ayirim jag’daylarda awil uylerin esletiwshi qurilmalar da ayriqsha itibarga’ iye bolg’an.
Rus bag’lari tuwrisindag’i birinshi mag’liwmatlar XII a’sirge tiyisli (Kiev ha’m Vladimirdegi knyaz ha’wli-u’yleri). XVII a’sirde Moskvada joqari yamasa qizil ati menen atalg’an bag’lar imaratlardin’ joqari bo’leginde jaylastirilg’an ha’m olar bay ko’rinisi menen ajiralip turg’an(Kreml sarayi bag’lari). Qala sirtindag’i bay xanalar ha’wlilerdegi kerekli bag’lar, a’tiraptag’i ta’biyat uyg’inlig’i,ko’rkemli ko’rinisler: baliqli ha’wizler, miyweli bag’lar, ta’biyiy otlaqlar menen birlesip ketken. XVII a’sir Evropa bag’-dem aliw o’neri uslublari XVIII a’sir baslarinda Peterburg saray-bag’lar ansamblleride ko’rkem usulda rawajlandirilg’an (arxitektorlar J.P.Leblon, N.Miketti, M.G.Zemcov ha’m b.). Bunday dem aliw bag’lari qatti simmetrik kompoziciyalar tu’rinde jaratilip,onda suw ta’biyiy ha’wizleri ha’m jay relefinen ustaliq penen paydalanilg’an. XVIII a’sirde jaratilg’an dem aliw bag’lari (arx. V.V.Rastrelli ha’m b.): Moskvadag’i Annengof dem aliw bag’i,Carskoe selo bag’lari (ha’zirde Leningrad wa’layati,Pushkin qalasi), Moskva jaqindag’i Kuskov ha’m Arxangelsk dem aliw bag’lari usilar qatarinan. XVIII a’sir aqirinda peyzaj ko’rinisli reje uslubi tarqalg’an (bag’ban I.Bush,arx.Neelov,Ch.Kameron,P.Gonzaga ha’m b.), bu’lardin’ aniq u’lgisi – Pavlovskdag’i dem aliw bag’i, Carskoe selodag’i Ekatirina bag’inin’ ko’rkemli bo’legi, Moskva jaqininda – Kuzminki bag’idur.
XIX a’sir ortalarinan Evropa ma’mleketlerinde ha’m AQSH ta ko’plep ja’miyet dem aliw bag’lari (tiykarinan qalalar a’tirapinda) jaratila baslandi. Aldin, olarda erkin “anglishan” reje uslubi qollanilg’an bolsa, XIX a’sir aqirina kelip bag’-dem aliw o’neri ustalari (misali, AQSHta F.L.Ommstend,I.I.Iensen) turaqli ha’m landshaft qurilisi elementlerin o’zara uyg’inliqta alip bardilar. Biraq,uliwma alg’anda, XIX a’sir aqiri – XX a’sir baslarinda bag’-dem aliw o’neri kriziske kelip, rejeler quramli bo’leginin’ maydalaniwi, gu’ller menen bezew uslubinin’ qo’laytsizlig’i, ha’mde kishi arxitektura formalarinin’ u’stinligi baqlang’an.
Evropa ma’mleketleride XIV a’sr aqiri ha’m XV a’sir baslarinda botako’z, lalaqazg’aldoq, nargis, binafsha, liliya (piyazgu’l), hayrigu’l, gu’lsafsar ko’rkemli o’simliklerdin’ tiykarg’i tu’ri esaplang’an. Bular tiykarinan Evropa florasi ha’mde Aziya ha’m Arqa Afrikanin’ ayirim o’simlik tu’rlerinen quralg’an.Jaqin shig’is ma’mleketlerinin’ ayirim o’simlik tu’rleri de a’ste-aqirin botanika bag’lari arqali usilar quramina kiredi. Botanika bag’larida piyazgu’lli o’simliklerde payda boldi. Lala, nargis, gu’lisumbul, bag’ po’pegi, sa’depbaslar usilar qatarinan.
XVI a’sirdin’ ekinshi yariminda jeke ha’m ma’mleketlik botanika bag’lari sani, shetten keltirilgen ko’rkemli o’simlik tu’rleri keskin ko’beydi.Ekonomikaliq rawajlang’an ma’mleketler ha’m ayirim bay-da’wletli kisiler o’z esabinan ekspediciyalar sho’lkemlestirip,cayaxlardi ha’m ilimpazlardi uzaq ma’mleketlerinen o’simlikler alip keliwi ushin jibergen. Arqa Amerikanin’ ma’deniylesken o’simlik tu’rleri sani XVII a’sirge kelip biraz ko’beydi. Sol da’wirge kelip Evropanin’ ko’rkemli o’simlikler tu’rine redbekiya, monarda, gelenium, kanada akvilgeyasi, ko’p jilliq astarlar (qoqangu’l), shayigu’ller, ko’rkemli putalar, bazi dolanalar, porsildaqlar (puziplodnik), qubla tuya o’simlikleri kirer edi. Evropada XVII a’sirde suwiqqa shidamsiz o’simliklerdi ku’tip qaraw ushin jillixanalar qurila baslandi.Az waqittan son’ u’lken botanika bag’larinin’ jillixanalarinda orta Aziya, Avstraliya, Jan’a Zelandiya, Orayliq ha’m Qubla Amerika, Qubla ha’m Orayli Afrika, Indiya, Atlantika ha’m Tinish okeani atawlarinan keltirilgen tropik ha’m subtropik o’simlikler orin aldi.
Qisqi bag’lardi, saraylardi ko’klemzarlastiriwda palmalar ushin ayriqsha orin ajiratildi, bulardi ha’m a’jayip o’simliklerdi jiynaw, tropik o’simlikler florasin u’yreniw ushin arnawli ekspediciyalar sho’lkemlestirildi. Keltirilgen o’simlikler tu’ri artqan sayin qisqi bag’lar payda etiwdin’ jan’a tu’ri,yag’niy u’y to’belerinde qisqi bag’ jaratila baslandi.Sol sebepli tegis tobeler quriw ha’m u’lkenrek qisqi bag’lardi ko’beytiriw usinisnamalari da payda boldi.
Evropa bag’larida XVIII a’sirde Arqa Amerikada o’siwshi ha’r tu’rli putalar, terekler, ko’p jilliq o’simlik-gu’llerden nilufar ha’m flokslar payda boldi. Bul siyaqli o’simliklerge qizig’iw barg’an sayin artip, Evropada jan’a go’zzal qisqi bag’lar ju’zege keldi. Germaniyada 1874 jilda qurilg’an qisqi bag’ u’lken showqing’a sebeb boldi. Bul bag’da palma, bambuk,qantqamis, banan, agava, cerus ha’m basqa subtropik ha’m tropik o’simlikler menen bir qatarda ha’r qiyli ushiramaytug’in quslar ha’mde suw otlardan payda bolg’an ha’wiz ha’m sharshara da payda etildi. Germaniyada maydani 800 m² , biyikligi 13 m bolg’an ja’ne bir a’jayip qisqi bag’ bar edi.Ol bag’ 1922 jilg’a deyin saqlanip kelingen. Qisqi bag’da subtropik ha’m tropik o’simliklerdi bir normada o’siwi ushin belgili mug’dardag’i jilliliqti jetkizip beriwshi qurilma bolg’an. Bag’da apelsin, limon ha’m palmalar, meksika mimozalari, oleandr, sarb teregi, ciklomenler, jasil emen terekleri,o’rmelep o’siwshi o’simlikler (lianalar) o’sken. Bul jerde fantanlar, u’ysheler,dem aliw ushin orinliqlar da bar bolg’an.
To’bede bag’lar payda etiw Evropa ha’m Arqa Amerikada ha’wijge shiqqan. Maydani 4000 m² bolg’an en’ u’lken to’be bag’i 1929 jilda Berlin qalasindag’i Karl shtat sawda stolinin’ to’besinde payda etildi. Bag’da taqta tu’beklerde, vazonlarda ha’r qiyli o’simlikler ha’m gu’ller,sonday-aq, jergilikli floranin’ ma’deniy putalari o’sirilgen.
XVII a’sirdin’ ekinshi yarminda, Rossiyag’a Evropadan jillixanalarda o’siwshi ha’r tu’rli o’simlikler keltirildi. Moskvada Izmaylov bag’lari payda boldi, bul jerde ayirim qubla paydali o’simlikler ko’beytirile baslandi. 1974 jilda Kreml bag’lari haqqindag’i jaziwlarda hosh iyis, da’rilik,paydalanatug’in o’simliklerden basqa, pionlar, lalaqazg’aldaqlar, bir jilliq delfiniumlar da orin alg’an. Izmaylov atindag’i bag’da aq liliyalar, piongu’ller, lalalar, shinigu’ller, rozagu’ller ha’m ko’rkemli sarv ag’sh putalari bolg’an. 1702 jilda Kreml bag’larida jilli su’yiwshi o’simlikler arasinda 8 tu’p ju’zim na’li ha’m 100 dana tu’bekte o’siwshi ha’r qiyli gu’ller ha’m ko’rkemli o’simlikler bar edi. Keyinrek bag’larida ha’m jillixanalar ju’zege keldi.
Irannan Moskvag’a XVIII a’sir ortalarinda jillisu’yiwshi miyweli terklerden limon, kofe teregi,anar,shabdal,sonday-aq, sarv teregi ha’m 40 tu’rden artiq fikus, lavr, yasmin, razmarin, shamshod, aloe siyaqli a’jayip o’simlikler keltirildi.
Moskvadag’i jan’a bag’lar batis uslubda sho’lkemlesken.Bul bag’larda geometrik formadag’i tuwri jolshalar, ha’wizler ha’m do’n’gelek formadag’i gu’lpushtalarda shirayli gu’ller egilgen. Qista o’simliklerdi arnawli isitlg’an xanalarda ha’m aynali jilli imaratlarda emen teregi ag’ashinan jasalg’an tu’beklerde yamasa shoyan gu’ldanlarda saqlag’an.Xan sarayinin’ paytaxt Peterburgqa ko’shiwi mu’na’sebeti menen jan’a bag’lar ha’m aynali jilliliq xojaliqlari qala ha’m qala shetlerine jaylastirilg’an. A’ste-aqirin fantan ha’m sharsharasi bolg’an aynali jilliliq imaratlari qurila baslanadi.Mine usi ta’rizde Peterburg a’tiraplarinda bul siyaqli imaratlar payda boldi. Rossiyada ko’rkemli bag’shiliqti ja’nede rawajlandiriw ushin Petr I shet elden sheber bag’banlardi shaqirdi,olarg’ pul to’lep,jas, qa’biletli rus jaslarina bag’banshiliq sirlarin u’yretiwdi talap eterdi.
U’lken bayramlarda saray ishkerisin ha’r tu’rli shiraydag’i o’simlikler menen bezew u’rip bola baslanip tropik ha’ma subtropik jerlerdegi ta’biyat bayliqlarin u’yreniw maqsetinde uzaq ha’m jilli u’lkelerde sayaxat etiwshi jas u’lketaniwshilar sani ko’beyedi.Tu’rli ja’miyet ma’rtebelerinde botanikani su’yiwshiler sani ko’beydi,shet elden keltirilgen a’jayip o’simliklerdi jetistiriwshi jeke aynali imaratlar,ha’tteki botanika bag’lari ju’zege kele basladi.
«Sankt-Peterburgskaya vedomost» jurnali betlerinde jaziliwinsha,Gamburg ha’m Gollandiyadan kemelerde keltirilgen ha’r qiyli o’simlikler: lavr teregi, apelsin, citrus o’simlikleri birja arqali «kim ashti» sawdalarinda satilg’an.
Saray ha’m ayirim bayda’wletli dvoryan bag’larinin’ bag’banlari Sankt-Peterburg medicina bag’inin’ aynali jilli imaratlarinda o’siwshi a’njir, aloe, ananas, citrus, gu’lli ha’m piyazgu’lli siyaqli ha’r tu’rli o’simliklerdi sata baslag’an. Sawd-satiq sanaatinin’ rawajlaniwi menen birge,u’lken bag’lar ha’m aynali jilliliq xojaliqlariin payda etiw ja’nede ko’beyip bardi. «Sadovodstvo» jurnalinin’ sol da’wirdegi sanlarinan birinde bul bag’lar ha’m xojaliqlarda 1000 g’a deyin limon terekleri 500 dana ananas ha’m ha’r qiyli ko’rkemli o’simlikler o’sirilip atirg’anlig’i aytilg’an.
Jan’a o’simliklerdi ma’deniylestirip o’mirge jollawda Petr I basshilig’inda payda etilgen da’riliktaniw tamarqasi ha’mde Moskva ha’m Peterburgtag’i basqa tamarqalarda da u’lken jumislar etildi (keyinrek bul tamarqalar botanika bag’larina aylandirildi).