Omonulla madayev o zbek xalq og'zaki ijodi

Allalarni 
ham lirik qo'shiqlar qatoridagi ajoyib namunalar sifatida 
baholash mumkin. To‘g ‘ri, folklorshunoslikda onaning go‘dak farzandini 
uxlatish maqsadida aytadigan allalami bolalar folklori tarkibida tahlil 
qilish odati bor. Ammo allalar matnini o ‘rganish ulaming so‘z san’ati 
namunasi sifatidagi fazilatlarini lirik qo‘shiq deb belgilash ham xato 
emasligini tasdiqlamoqda. Chunki alia matnini go‘dak bola tushunmaydi. 
Binobarin, qo‘shiqlaming bu turida onalik mehri, quvonchi, g ‘ururi; ayni 
chog‘da dardi, alami, o'kinchi o ‘z ifodasini topadi:
Dilimdagi himmatim, alia.
Og‘zimdagi novvotim, alia.
Daryo suvga to‘layotir, alia.
0 ‘g ‘lim menga kulayotir, alia.
0 ‘g ‘lim menga qarab kulsa,
Ko‘nglim nurga to‘layotir, alia.
yoki:
151

---

Alla, alia, alvandi, alia.
Sochlarim daryo bandi, alia.
Men bu yerda turolmasman, alia.
Sen-ku oyog‘im bandi, alia.
0 ‘z-o‘zidan ma’lumki, ona o ‘z oilasini muhabbat va inoqlikda quril- 
gan bo‘Isa, ardoqlaydi. Aks holda, ko‘ngil tushmagan oilada yashash 
yosh ona uchun jazoning o ‘zginasi. Mana shunday paytda tug‘ilgan far­
zand ayol tasavvurida oila tomonidan qo'yilgan kishanga tengdir. Ruhiy 
holat tasviri bunday qo'shiqlarda alohida o ‘kinch ohangida ifodasini 
topadi. «Alla» so‘zining «011oh»dan kelib chiqqanligi ham alohida ram- 
ziy ma’noga ega. Onada qoniqish bo‘lsa, shukr alomati, o ‘z taqdiridan 
norozi bo‘Isa, shunda ham farzandli bo‘lish shukronasi va Allohdan najot 
so‘rash ohangi yetakchi hisoblanadi.
Xullas, lirik qo‘shiqlar mohiyat nuqtai nazardan inson qalbining 
izhori darajasida e’zozlangan asarlar turkumini tashkil qiladi.
Tarixiy a o ‘shialar.
0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi tarixiy qo‘shiqlar 
bevosita bugungi kun repertuarida nisbatan kam uchraydigan ijro 
namunasidir. 0 ‘tmishda tarixiy qo‘shiqlar ommaviy janr hisoblanganiga 
shubha yo‘q. Bir tomondan, Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘oti-t- 
turk» asaridagi Alp Erto‘nga marsiyalarini ham tarixiy qo‘shiqlar sirasiga 
qo‘shish mumkin. Prof. Bahodir Sarimsoqov tarixiy qo‘shiqlarga shun­
day ta’rif beradi: «Demak, konkret tarixiy shaxs yoki voqealar tasvir- 
langan she’riy asar tarixiy qo'shiq sanaladi». Marsiyada esa asar qahra- 
monining ismi, u qilgan yaxshiliklar real hayotiy aniqlik bilan aks etgan. 
Xalq hayotdagi ijobiy o ‘zgarishga ham, salbiy o‘zgarishga ham zudlik 
bilan o ‘z munosabatini bildirgan. Masalan, Abdulla Qodiriy « 0 ‘tkan 
kunlar» romanida Normuhammad Qushbegining Toshkentdagi bekligi 
davri haqida quyidagi qo‘shiq parchasini keltirgan:
Zamon-zamon dorilamon,
Normat to‘ram bo‘lsin eson.
XX asr boshlarida Namoz boshlagan harakatlar xalq tilida doston 
bo‘lgan. Namoz yoki Niyozga bag‘ishiab qo‘shiqlar vujudga kelgan. 
Keyinchalik Isfandiyor va uning amaldorlari kirdikorlarim fosh etuvchi 
to‘rtliklar yaratilgan:
152

---

Isfandiyor xon bo‘ldi,
Bag‘rimiz to‘la qon bo‘ldi.
Azroildan каш emas,
Olajagi jon bo‘ldi.
yoki:
Isfandiyor bo ‘lgach bizning xonimiz,
Og‘zimizdan oqar bo‘ldi qonimiz, 
Beva-bechoraning ahvoliga voy,
Yemakka topilmas burda nonimiz.
Bu to'rtliklar xalq ijtimoiy hayotining hamrohi bo‘ldi. Tarixiy vazi- 
yatga nisbatan ifodalangan g ‘azab va xonga nisbatan nafrat zamonga xalq 
bergan baho darajasida edi. Aniqrog'i, jazolov hukmi bo'lib jarangladi.
Umuman, XX asrning 15-25-yillari o'rtasida yaratilgan tarixiy qo‘- 
shiqlar son jihatdan ko‘p, sifat jihatdan mazmunli edi. Ehtimol, bu holat 
yurtimiz tarixiga oid turli yo‘nalishdagi tarixiy voqealaming ko‘p ro ‘y 
berganiga bog‘liqdir. Isfandiyor, Said Ahmad, Nikolay kabi podshoh va 
xonlaming adolatsizligi va bosqinchilik urushlariga bo'lgan keskin 
qoralovchi ayblar mazkur qo‘shiqlaming bosh mazmunini tashkil qildi.
Shunday qilib, tarixiy qo‘shiqlar bevosita aniq voqea hodisa yoki 
aniq qahramon ishtirok etgan tarixiy davr haqida yaratilgan asar namu- 
nasi hisoblanadi.