yoki o'rtada muayyan to'siqlar paydo bo‘lsa, muhabbat savdosi avj oladi,
yechimsiz holatda insonni qiynaydi. Masalan:
Qizil gulni ekasan-da, ketasan.
Parvarish qilmasang, ekib netasan?
Yo‘liga intizor qilgan qora ko‘z,
Oxir mening bu boshimga yetasan
misralarini
hayotdan qoniqqan, tashvishi yo‘q odam aytishi mumkin
emas. To‘rt misradan iborat bu matnda inson taqdiri, qismati aks etganiga
hech kim shubha qilmasa kerak. Ayni paytda ana shu azob unga shukuh,
baxt bag‘ishlayotganini ham aytish lozimdir. Chunki haqiqiy insongina
bunday tuyg‘ularga egalik qilishi mumkin.
Lirik qo‘shiqlar og'zaki ijodning mustaqil janri sifatida bir qator
xususiyatlarga ega:
1. Lirik qo‘shiqlar deb atalmish xalq poetik she’riyatiga
mansub
asarlarni inson ruhiy olamisiz, ishqiy kechinmalarsiz tasavvur qilish
mumkin emas.
2. Agar boshqa mavzudagi qo'shiqlar ba’zan uch (kelin salomlar),
olti, sakkiz misralardan iborat bo‘lsa, ishqiy qo‘shiqlar to‘rt misradan
tashkil topadi. Bir nom bilan bandlar birikuvidan iborat qo‘shiqlarda ham
to‘rt misralilik an’ ana hisoblanadi.
3. Biz nazarda tutayotgan lirik qo‘shiqlar matni tugal fikr anglatish
xususiyatiga egadir.
Olov yonsin yog* bilan
Bag‘rim kuysin dog‘ bilan
0 ‘ynamadim - kulmadim.
Ko'nglim suygan yor bilan.
Bir necha bandlardan iborat «Gaidir», «Sumbula», «Omon yor» kabi
lirik qo‘shiqlardagi to‘rtliklar nisbiy tugallikka ega boiadi.
4. Agar mehnat qo‘shiqlarini bevosita o ‘sha kasb bilan shug‘ul-
lanuvchi dehqon, sog‘uvchi, kosib, kashtachi, gilam to'quvchi aytsa, yor-
yorlar, kelin salomlar asosan to‘ylarga fayz baglshlasa, yig‘i-yo‘qlovlar
o lim
marosimlariga taalluqli bo Isa, lirik qo‘shiqlar kasb, payt, o ‘rin tan-
lamaydi: ularni istalgan paytda, istagan shaxs xohishga ko‘ra baland
149
ovozda yoki xirgoyi qilib ijro etaveradi. Shunday qilib, lirik qo‘shiqlar-
ning ommalashuvi boshqa turdagilarga nisbatan kengroq imkoniyatga ega.
Qadimdan xalqimizda «Har kimniki o‘ziga, oy ko‘rinar ko‘ziga»
degan chiroyli maqol bor. Ammo aksari yoshlar bu maqolning ma’nosini
aniq tasawur qilmaydi. Aslida bu maqolda sevikli ma’shuqa haqida fikr bor-
moqda. Ya’ni har kimning yori o‘ziga buyursin, o ‘sha yoming husni qay
darajada bo'lmasin oshiqqa oy ko'rinadi, ya’ni har kim o ‘z qalbidan o‘rin
olishga ulgurgan yorga intiladi. Qizning qoshlari «Qaldirg‘och qanoti»,
yuzi tandirdan uzilgan «shirmoy», lablari «Arslonbob asali» bo‘lib tuyilaveradi.
Ayni shu paytda ma’shuqaning nigohi yigitning «beqasam to‘ni»,
«yangi chiqqan maysadek kiprigi», «marvariddek» yaraqlab turgan
tishlariga tushadi va ajoyib qo‘shiq namunasi vujudga keladi:
Qoshingni
qaro deydilar,
Qora qosh ukam, yor-yor.
Ko‘rsat qoshingni, bir ко‘ray in
Jonim ukamey, yor-yor.
Yoki qizning qalbidan chiqqan muloyim misralarga diqqat qiling:
Beqasam to‘nlar kiyib,
Muncha meni kuydirasiz.
Gohi-gohda bir qarab,
Voy beajal o ‘ldirasiz.
Ammo «Bu - hayot» deb qo‘yibdilar. Ishq bulog‘idan sug‘orilgan gul
hamisha ham ochilavermasligi mumkin. Ya’ni ikki sevishgan hamisha
ham oila qurishga muyassar bo‘lmaganlar. Bu ko‘ngilsizlik ba’zan
yigitning, ba’zan qizning ishqi ikkinchi tarafdan inkor etilishi, ba’zan esa
yana boshqa sabablar oqibatida ro‘y bergan bo'lishi mumkin. Bunday
vaziyatni ifodalovchi to‘rtliklar ham anchagina:
Oq ilon, oppoq ilon,
Oydinda yotganing qani,
Men - yomondan ayrilib,
Yaxshini topganing qani.
ISO
Gap shundaki, qadimgi afsonalarda oydinda yotgan oq ilonni ko'rgan
odam baxtli bo‘ladi, degan aqida bordir. Ammo bu oq ilonni kim ko‘r-
gan, hech kimga ma’lum emas. Ko‘rmaganlar esa keng ommani tashkil
etadi. 0 ‘z-o‘zidan xalq baxtli odamdan ko'ra baxtsizlar ko‘proqdir,
degan xulosani o ‘ziga xos falsafiy tarzda ifodalash yo'lini topgan.
Lirik qo‘shiqlar,
eng avvalo, lirikligi bilan insonni o ‘ziga jalb qiladi.
Ularda lirik qahramon fikri tuyg‘u vositasida ifodasini topadi. Ayrim
qo‘shiqlar matnidagi muayyan misrani o‘zgartirish ulaming yaratilishi
maqsadiga ham ta’sir qiladi, umumiy mazmun mohiyatiga ham ta’sir qiladi:
Gulijon o ‘zi chaqqon,
Qoqi gulini taqqan,
Bir kulishi bor uchun
Oyijoniga yoqqan.
Endi «Oyijoniga»ni «Sevgilisiga», «Dadajoniga», «Buvijoniga»,
«Opajoniga» va h.k. so‘zlar bilan almashtiraylik. Yoki «Gulijon» ismini
o ‘zgartiraylik. «Qoqi gul» o‘miga «atirgul» qo‘yaylik. Xullas, bir qo‘shiq
asosida bir necha namunalar vujudga kelishi mumkin. Shunda gap
seviklisi
haqida ketsa, ishqiy mazmun; onasi-otasi haqida ketsa qiz
farzandni erkalash mazmuni yetakchi bo‘lib qoladi. Ammo har ikkala
holatda ham lirik qo‘shiq mohiyatan katta o ‘zgarishga duch kelmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
