Ocr document

18-§. XRISTIAN CHERKOVI О`RTА АSRLАRDA
Dinning Yevropada tarqalishi. Bizga qadimgi dunyo tarixidan ma`lumki, xristianlik dini Yaqin Sharqda I asrda vujudga keladi. Xristian­likning asosini halol hayot kechirish hamda toat-ibodat orqali inson va xudo orasida uyg`unlikka, muloqatga erishishga ishonch tashkil etadi. Xristian dini IV asrdan german qabilalari orasida ham tarqala boshlaydi. Franklar qiroli Xlodvig xristianlikni V asrning oxirida qabul qiladi. Keyingi asrda yangi dinga vestgotlar, Pireneya yarim orolining tub aholisi ham o`tadi. Angliya va Irlandiya monastirlaridan yetishib chiqqan serg`ayrat rohiblar VI-VIII asrlarda Yevropaning eng chekka joylariga ham borib aholini xristianlikka o`tkazganlar. Skandinaviya aholisi (shvedlar, norveglar, finlar) bu diniy ta`limotni IХ asrdan qabul qiladi. Vengerlar IХ asrda, polyaklar Х asrda xristianlikka o`tsalar, Kiyev Rusi va Bolgariya Х asr oxirlarida xristianlikning pravoslav mazhabini Vizantiyadan qabul qilgan. Eng oxirida Yevropaning shimoliy-sharqidagi роlab slavyanlari (ХII asrda), pruss va litva qabilalari (ХIII-XIV asr­larda) cho`qintirilgan. Xristian dini Yevropada IV asrdan boshlab XIII-XIV asrlargacha tarqalgan. Cherkovning bo`linishi. Rim imperiyasining 395-yili G`arbiy va Sharqiy Rimga bo`linishi cherkovni ham ajralishiga оlib keldi. Frank qiroli ko`magida 756-yili Italiyada Rim papalari davlati - Рaрa viloyati tashkil topadi. Vizantiya cherkovi esa avvaldan davlatga bo`ysunuvchi, Konstantinopol patrlarxi boshqaradigan diniy tashkilot­ga aylanadi. Sharqiy Yevropada bolgarlarni cho`qintirishdagi raqobat 1054-yili xristian cherkovini rasman: g`arbiy katolik ("jahon") va Sharqiy pravoslav ("sof din", "сhin e`tiqod") cherkovlariga bo`linishiga olib keldi. ХI asr o`rtalaridan rim-katоlik va yunon-pravoslav cherkovlari mustaqil faоliyal olib bormoqda. Mazhablar orasidagi tafovutlar udum marosimlarda ham mavjud. Xususan, katoliklarda ibodatdan avval faqat ruhoniylar bir chimdim non va bir ho`plam vino bilan poklansalar, pravoslavlarda barcha dindorlar bunday huquqqa ega bo`lishgan. Katoliklar beshta, pravoslav­lar uchta barmoqlari bilan cho`qinganlar. G`arbda cherkov va`zlari lotincha, Sharqda esa yunon tilida olib borilgan. Katolik cherkovi barcha ruhoniylarga uylanishni taqiqlasa ("selebat"), pravoslavlarda faqat rohiblar oila qurmagan. Cherkov va davlat. Yevropada V asrda boshlangan feodal munosabatlaridan cherkov ham chetda qolmaydi. Ekinzorlarning uchdan biri ibodatxona va monastirlar qo`lida to`planadi. Davlat soliqlaridan ozod etilgan bu yerlarda cherkovdan ijaraga yer olgan 100 minglab qaram dehqonlar mehnat qilganlar. Undan tashqari xristian cherkovi aholidan ushr (hosilni 1/10) solig`ini undirgan. Aholi, shuningdek, bolani cho`qintirish, nikohdan o`tganida, marhumga ta`ziya marosimi o`tkazilganda va boshqa udumlar uchun ham рu` to`laganlar. Cherkovga tushadigan daromadning talay qismi Rim papasi xazinasiga yuborilgan. Katolik cherkovi, shuningdek, indulgensiya (lotincha "afv") - gunohlardan kechish yorliqlarini sotish hisobiga ham boyigan. Cherkovning badnafsligi insonning faqat qilgan gunohlari emas, balki qilishi mumkin bo`lgan gunohlarini ham av­valdan ma`lum рul evaziga kechishida ko`rinadi. Yevropada cherkov davlatning muhim tashkilotiga aylanib, uning siyosiy va iqtisodiy faoliyatiga aralashgan, sud vazifasini bajargan, Cherkov qo`llagan jazoning eng og`iri interdikt - mamlakatda ibodat va marosimlarni vaqtinchalik taqiqlanishi bo`lgan. Interdikt Katolik cherkovi o`z qudrati cho`qqisiga Innokentiy III (1198-1216) papaligi davrida erishdi. Uning "Оy o`z yog`dusini Quyoshdan olganidek, qirol hokimiyati o`z jilosini papalikdan oladi" degan so`zlari amalda qo`llaniladi. Rim papasi german, fransuz va ingliz hukmdorlari­ni interdikt orqali tavba-tazarru qildiradi. Papaning hukmini aholiga o`tkazishdagi tayanchlardan yana biri rohiblar bo`lgan. Dastlabki monastirlar IV asrdan tashkil etilgan. Rohiblar toat-ibo­datdan bo`sh paytlarida xattotlik bilan shug`ullanganlar. Ayrimlari esa monastir qoshidagi maktablarda bolalarni o`qitganlar. Dahriylarga qarshi kurash. Cherkov va uning ta`limotiga qarshi kishilar yeretiklar (yunoncha - "dahriylar") deb nomlangan. Bunday kishilar cherkovning boyliklari, hashamatli udum marosimlariga qarshi chiqib, sodda cherkov g`oyasi tarafdorlari bo`lishgan. Yeretiklarga qarshi kurashish uchun cherkov sudi - inkvizitsiya (lotincha - "qidiruv") tuziladi. Xristian cherkovi dushmanlarini izlab topish va jazolash bilan shug`ullangan inkvizitsiya o`z qudrati cho`qqisiga рaрa Grigoriy IX (1227-1241) davrida erishadi. Inkvizitsiya faoliyati Ispaniyada, ayniqsa, keng tus oladi. Unda mahkum etilganlarni gulxanda yondirish "autodafe" (portugalcha ­"e`tiqod, yoki din ishi") ham qo`llaniladi. Qatl jarayonini cherkov bayram tomoshasiga aylantirib, unda qirol va saroy amaldorlari, zodagonlar va minglab oddiy xalq vakillari qatnashgan.