Ocr document

17-§. OSIYO MAMLAKATLARINING O`RTA ASR SHAHARLARI. HUNARMANDCНlLIK VA SAVDO
O`rta asr shaharlari. Sharq mamlakatlarida o`rta asrlarning rivojlangan davriga turli paytda: Xitoy, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikada - VIII asrning ikkinchi yarmida, Yaponiyada IХ-Х asr­larda, Hindistonda XI-XIII asrlarda o`tganlar. Bu hol har bir mamlakatda ishlab chiqarish ta­raqqiyoti turli darajada bo`lgani bilan izohlanadi. Dastlab ma`muriy markaz yoki harbiy qal`alar sifatida tashkil topgan o`rta asr shaharlari, hunarmandchilik va savdoning yuksala borishi bilan juda tez rivojlangan. Osiyoning eng yirik shaharlari: Сhanyan, Loyan, Xanchjou, Kamakura, Kioto, Osaka, Dehli, Bag`dod, Вохоrо va Samarqand edi. Ularda maktablar, kutubxonalar tashkil qilingan, olimlar, shoirlar, rassomlar, musiqachilar yashab ijod qilganlar. Osiyo shaharlari davlat yerlarida vujudga kelganidan Yеvroрa shaharlaridan farqliroq yirik za­mindorlarga qarshi kurash olib bormaganlar. “Hosildorlik ibodatxonasi” Pekinda qurilgan edi.
Osiyoning yirik davlatlaridan biri Xitoyda o`rta asr shaharlarining vujudga kelishi va rivojlanishi IX-XIII asrlarga to`g`ri keladi. Shaharlar Xitoyda imperatorga bo`ysungan, Shaharlarning taraqqiyotiga istilochilik urushlari to`sqinlik qiladi, Jumladan, Нindiston va uning shaharlari o`rta asrlarda juda ko`p marotaba chet bosqinchilar hujumlariga uchragan. Xususan, Pratijar rojasi qo`shinlari 1018-yili Mahmud G`aznaviy qo`shinidan mag`lub bo`lganida, poytaxt Kanuja talanib, vayrоn qilinadi. Tinimsiz urushlar Hindiston shaharlarini yuksalishiga to`sqinlik qiladi. Yaponiyaning o`rta asr shaharlari turli joylarda: Nara, Xeyyan ­ budda ibodatxonalari atrofida; Otsu - aloqa bekati va yо`l ustida; Xyogo, Sakai dengiz bo`yida; Nagoya - qal`a atrofida vujudga keladi. Хеyyan shahri 1177-yili yong`in natijasida vayrоn bo`ladi, Вu shahar qayta tiklanganidan so`ng Kioto nomini olib mamlakat poytaxtiga aylanadi, Kioto ko`p asrlar davomida Yaponiyaning iqtisodiy, diniy va madaniy markazi bo`lib qoladi. Shaharlar hayoti. Osiyo shaharlari ham o`ziga xos taraqqiyot yo`lini bosib o`tgan. Jumladan, Xitoyda ХI asrdayoq shaharsozlik yuksak darajaga ko`tariladi. Imperator va zodagonlar hashamatli saroylar qur­dirgan. Mamlakatda yog`och tanqis bo`lganidan qurilishda g`isht, sopol va toshdan keng foydalanilgan. Ayni shu davrda "tog`ga yog`ochga ketgan ming kishidan, faqat besh yuzi qaytib keladi" naqli paydo bo`ladi. Natijada, imperator yangi saroy qurishini e`lon qilishi dehqon­lar uchun og`ir sinоvlarni boshlanishidan darak bеrgan. Xitoyning yirik shaharlarida G`arbiy Yevropadan farqliroq, maishiy xizmat ko`rsatish yaxshi yo`lga qo`yilgan edi, Aholi sopol quvurlar orqali toza suv bilan ta`minlangan, shaharni axlat va chiqindilardan tozalash, о`t o`chirish ishlari yo`lga qo`yilgan. Osiyo shaharlari aholisi Yevropanikiga nisbatan ko`proq bo`lgan. Xususan, Xitoyda o`rta asrlardayoq aholi zich yashagan, ХVI asrda Pekinda 1 mln, Nankinda undan ham ko`p aholi bo`lgan, Eronning Isfaxon, Sheroz shaharlarida 200 mingdan ortiq kishi yashagan. Qutb Minor inshooti ХIII asrda Dehlida bunyod etilgan edi. Amir Tеmur saltanati poytaxti Samarqand XIV asr oxiri - ХV asr boshlarida yuksalib dunyoga taniladi. O`rta asr shoirlari va faylasuflari Samarqandni "sayqali ro`yi zamin" - Yer yuzining sayqali, husni deb ta`riflaganlar. Sharq dunyosida Buxoro ham o`z o`rniga ega bo`lib, u islom dini, madaniyat, savdo va hunarmandchilik markazlaridan biri sifatida shuhrat qozongan. Osiyoning musulmon davlatlari shaharlari umumiy reja bo`yicha: markazda - ark, shahar hokimi qal`asi, uning atrofida - shah­riston, asosiy aholi yashaydigan guzarlari bilan qurilgan. Shahar atro­fida rabod bo`lib, unda hunarmandlar guzar va mahallalari joylash­gan. Sharq shaharsozligida asosiy qurilish ashyolari tosh va g`isht edi. Hukmdorlar, boylar o`z saroylari, hovli-joylarini pishiq g`isht va marmarlardan, kambag`allar esa paxsa, guvaladan qurganlar. Kambag`allarning uylari pishiq, mustahkam bo`lmay tez-tez ta`mirlashni talab qilgan. Bunday uylar merosga qoldirilganda odatda buzilib o`rniga yangisi qurilgan. Hunarmandchilik. Sharq hunarmandlari ipak gazlamalari, zeb-ziynat buyumlarining katta qismini chet mamlakatlarga sotish uchun ishlab chiqarganlar. Xitoylik ustalar qog`ozi, ipak gazlamalari, chinnisi bilan shuhrat qozongan. Savdogarlar Eron va Misrda tayyorlangan zig`irpoya, paxta va jundan to`qilgan gazlamalarni ham yuksak baholaganlar. Damashq po`latidan yasalgan qurol-aslahalar esa Sharq va G`arbda bir xilda shuhrat topgan. Kitoblar uchun eng sifatli muqovalami Shimoliy Afrika shaharlari ko`nchi-ustalari yasagan. Osiyo va Shimoliy Afrika shaharlarida ham hunarmandchilik sexlari shaharlar bilan bir paytda vujudga kelgan. Sharqda dastlab shahar aholisi soliqlardan ozod qilingan. Vaqt o`tib savdogar va hunarmandlardan ham turli soliqlar olina boshladi. Аrab xalifaligi, Yaponiya, Xitoyda usta va savdogarlardan soliqlarni sex oqsoqollari yig`ib bergan. Xitoyda barсha ustalar sex a`zosi bo`lishlari majburiy etib qo`yilgan. Hunarmandchilikning eng muhim sohalari Xitoyda yuksak taraqqiyotga erishgan. Xususan, faqat xitoyliklar 600-700 kishi va yana ko`plab yuk sig`adigan yirik kemalar - jonkalarni qurishgan. O`rta Osiyo shaharlarida ham hunarmandchilik sexlari bo`lgan. Turli sexlar ustalarining nizomlari bizgacha yetib kelgan. Buyuk lpak yо`li chorrahasida joylashgan O`rta Osiyo shaharlari tranzit savdo markazlari ham edi. Сhеt ellik savdogarlar Samarqand qog`ozi va gazlamalarini, G`ijduvon kulolchiligi buyumlari-yu, marvlik ustalar gazlamalari, kiyimlarini yuqori baholaganlar. O`rta asrlarda eronlik ustalar: рarсha va ipak gazlamalari, jun gilamlari bilan shuhrat qozonganlar. Erondan savdogarlar po`latdan yasalgan qurol-aslahalar, mis va kumushdan ishlangan idishlarni xarid qilganlar. Xalifalikka kirgan Yaqin Sharq mamlakatlarida ham savdo va hunarmandchilik yuksak taraqqiy etgan. Geograf olim al-Muqad­dasiy Suriyadagi bozor va savdo yaxshi daromad keltirgani haqida yozadi. Savdo. Аrab xalifaligi, Tan imperiyasi va Dehli sultonligi singari yirik markazlashgan davlatlarning paydo bo`lishi savdoni yuqori daromad manbayiga aylantirdi. Uzoq Sharqdan O`rta dengizga qadar hududlarda faqat karvon yo`llari orqali savdo оlib borilmagan. Fors ko`rfazi va Qizil dengiz orqali arab, hind, xitoy savdogarlarining o`nlab kemalari suzgan. Osiyodan farqliroq, Afrikaning iqtisodiy qoloqligi, undagi uzluksiz urushlar, qit`aning xomashyo, tuz, oltin, fil suyagi, ziravorlar, qisman qullar manbayiga aylanishiga sabab bo`ladi. Osiyo bozorlari o`zining gavjum va ser­shovqinligi bilan ajralib turgan. O`rta asr bozorlari ko`pincha shahar darvozalari ya­qinida joylashgan. Shahar ichida kichkina bozorlar bо`lib, ular ma`lum mahsulotlarni sotishga ixtisoslashgan. О`rta Osiyo va Erondagi yirik bozorlar bir qancha rastalarga bo`lingan. Нar bir rasta ma`lum xildagi mоl bilan shug`ullanadigan savdogarlarni yoki muayyan kasb bilan shug`ullanuvchi hunarmandlarni birlashtirgan. Ilk o`rta asr­lardayoq Bag`dodda, Ishbiliya (Sevilya) va G`arnota (Granada, Ispaniya)da mardikor bozorlari bo`lgan. Sharq bozorlarida hunarmandchilik ustaxonalari, do`konlari ham joylashgan. Ayrim hollarda ko`chma bozorlar ham tashkil qilingan. Unga sayyor savdogarlar va atrofdagi qishloqlarning mahsulotlarini sotish ehtiyoji bo`lgan aholisi to`plangan.