O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Miogen mexanizmlar
ichak muskullari avtomatiyasi 
va ichak cho‘zilganda uning qisqarishini ta ’minlaydi. Ichakning davriy 
harakatini ritmik avtomatiya xossasiga ega bo‘lgan muskul ichak - mienteral 
nerv (auerbax) tuguni ta ’minlaydi. Bundan tashqari, ichak harakatini 
ta’minlovchi ikkitamaxsus tuzilmalar bor qabul qilib, uzatib beruvchi, birinchisi 
umumiy o‘ty o ‘lining o‘n ikki barmoqli ichakka quyilayotganjoyida, ikkinchisi 
yonbosh ichakda joylashgan. Bu tuzilmalar va nerv tugunlari nerv va gumoral 
mexanizmlar yordamida boshqarilib tuziladi.
Parasim patik ta ’sir ichak harakatini kuchaytiradi, simpatik ta ’sirni 
tormozlaydi.
Ovqat iste’mol qilish ichak harakatini dastlab tormozlaydi, birozdan 
so‘ng kuchaytiradi. Keyinchalik ximusning fizik va kimyoviy xossalariga 
m uvofiq, ichak harakati o ‘zgaradi d a g ‘al, ingichka ichakda hazm
b o ‘lmaydigan moddalar, yo g ‘li ovqatlar esa uni kuchaytiradi.
Ichakka m ahalliy t a ’sir qilib, uning harakatini kuchaytiruvchi 
moddalarga quyidagilar kiradi: yog‘lar, kislotalar, ishqorlar, tuzlar (yuqori 
qonsentratsiyali eritmalar.)
Ingichka ichak harakatini boshqarishda hazm yoT ining har xil 
qismlaridan boshlanuvchi reflekslar: qizilo‘ngach-ichak (qo‘zg‘atuvchi), 
m e’da ichak (qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi), rektoenteral (tormozlovchi).
Gumoral boshqarilishi.
Serotonin, gistamin, gastrin, motilin, XSK, 
R moddasi, vazopressin, oksitotsin, bradikinin va boshqalar miotsitlarga 
bevosita yoki enteral neyronlar orqali ta ’sir etib ingichkaichak harakatini 
kuchaytiradi, sekretin, VIP, GIP va boshqalam i tormozlaydi.
Yo ‘g ‘on ichakdagi hazm.
Iliotsekal sfinkter orqali ingichka ichakdan 
xim us y o ‘gon ichakka o ‘tadi. H azm ja ray o n id a y o ‘gon ichakning 
ahamiyati kamroq, chunki o ‘simlik kletchatkasidan boshqa barcha oziq 
moddalar ingichka ichakda hazm b o ‘ladi va so‘riladi. Yo‘gon ichakda 
asosan suv so‘rilishi orqali ximus quyuqlashadi, kal massasi shakllanadi 
va ichakdan chiqarib yuboriladi. Yo‘g‘on ichakda shuningdek elektrolitlar, 
suvda eruvchi vitaminlar va karbonsuvlar so‘riladi.
358

---

Yo'g'on ichakning shira ajratish faoliyati.
Yo‘g ‘on ichak bezlari, 
asosan, shilim shiq, m odda, k o ‘chib tushgan epitelial hujayra va oz 
m iqdorda fermentlar 
(peptidazalar, lipaza, amilaza, ishqoriy fosfataza,
katepsin, n u k le a za
) saq lo v c h i sh ira ajrata d i. Y o‘g ‘on ich ak d ag i 
fermentlar faolligi ingichka ichakka nisbatan ancha sust b o ia d i. Lekin 
ingichka ichakda hazm jarayoni buzilganda uni kompensatsiyalash uchun 
y o ‘g ‘on ichak shira ajratish faoliyati kuchayishi mumkin. Yo‘g ‘on ichak 
shirasi (PH 8,5-9,0) ishqoriy muhitga ega. Shira ajralish jarayoni mahalliy 
m exanizm lar yordam ida am alga oshiriladi. Shilliq qavatini m exanik 
ta ’sirlash shira ajralishini 8-10 marta kuchaytiradi.
Yo ‘g ‘on ichak harakati.
Odamlarda hazm jarayonining davomiyligi 
1-3 sutkani tashkil qiladi. Shundan eng ko‘p vaqt ovqat qoldiqlarining 
y o ‘g ‘on ichakda b o iish ig a sarflanadi, yo‘gon ichak motorikasi rezervuar 
(ovqat qoldiqlarining to ‘planishi) vazifasini, ayrim m oddalam i, asosan 
suvning so‘rilishini, ximusning harakatini, najasning shakllanishini va 
uni chiqarib yuborilishini (defekatsiya) ta ’minlaydi.
S o g io m odam qabul qilgan qontrast m odda 3-3V2 soatdan so‘ng 
y o ‘g ‘on ichakka kelib tusha boshlaydi va 24 soat davomida u t o i a tushib 
b o ia d i va 48-72 soatdan so ‘ng organizmdan t o i a chiqarib yuboriladi.
Yo‘g ‘on ichakda bir necha xildagi qisqarishlar turi kuzatiladi: kichik 
va katta m ayatniksim on, perestaltik va antiperestaltik, (propulsiv) 
tozalovchi qisqarishlar. Shulardan dastlabki 4 turdagi qisqarishlar 
ichakdagi m oddalarning aralashishini va bosim ning ortishini, suv 
so ‘rilishi n atijasid a xim usning quyuqlanishini ta ’m inlaydi. Sutka 
davomida 3-4 marta tozalovchi qisqarishlar b o iib ichakdagi moddalami 
distal y o ‘nalishda siljitadi.
Yo‘g ‘on ichak intra- va ektramural innervatsiyaga ega. Adashgan 
nerv va chanoq nervlari parasim patik innervatsiyani tashkil qiladi. 
Parasimpatik neyronlar ta ’sirida ichak harakati kuchayadi. Qorin nervi 
tarkibida simpatik tolalar boradi va ichak harakatini tormozlaydi.
To‘g ‘ri ichak mexanoreseptorlari qitiqlansa, ingichka ichak harakatini 
tormozlaydi. Shuningdek seratonin, adrenalin, glyukagonlar ham ichak 
harakatini tormozlaydi.
D efekatsiya
- to ‘plangan m oddalar to ‘g ‘ri ichak reseptorlarini 
qitiqlashi natijasida y o ‘gon ichakdan najasni chiqarib yuborilishidir. 
To‘g ‘ri ichakda bosim 40-50 sm. suv ustunidan ortgandan so‘ng odamda 
defekatsiya sodir qilish xohishi paydo b o iad i. Bosim 20-30 suv ustuniga 
yetganda to ‘g ‘ri ichak to ig a n lig i hissi paydo b o ia d i. To‘g ‘ri ichakning 
silliq m u sk u llard an tash k il to p g an - ichki va k o ‘n d alan g t a r g i l
359

---

m uskullaridan iborat - tashqi sfinkterlari defekatsiyadan tashqari 
paytlarida tonik qisqargan holida bo'ladi. Bu sfinkterlarni reflektor 
b o ‘shashi, ichakning perestaltik qisqarishi, orqa peshovni k o ‘taruvchi 
(m. Lavator ani )muskulning qisqarishi, to ‘g ‘ri ichakning halqasimon 
muskullarining qisqarishi - najasni to ‘g ‘ri ichakdan tashqariga chiqishini 
ta ’minlaydi. Defekatsiyada kuchanish katta ahamiyatga ega, bunda qorin 
devori va diafragma muskullari qisqarib qorin b o ‘shlig‘idagi bosimni 
220 sm. suv ustunigacha k o ‘tarishi mumkin.
To‘g ‘ri ichak reseptorlari orqa miyaning bel-dum g‘aza sohasi bilan 
bog‘lay di va birlamchi reflektor yoyni hosil qiladi. Bu reflektor yoy 
ixtiyorsiz defekatsiya holatini boshqaradi. Ixtiyoriy defekatsiya holati 
bosh m iya p o ‘stlo g ‘i, uzunchoq m iya m arkazlari va gipotalam us 
ishtirokida amalga oshiriladi.
Orqa m iyaning chanoq nervi tarkibidagi parasim patik tolalaridan 
kelgan im pulslar sfinkterlar tarangligini susaytirish va to ‘g ‘ri ichak 
harakatini kuchaytirish orqali defekatsiyani kuchaytiradi. Simpatik nervlar 
esa sfinkterlar qisqarishini kuchaytiruvchi va to ‘g ‘ri ichak harakatini 
susaytiruvchi ta ’sir k o isa ta d i.
Ixtiyoriy defekatsiya holati bosh miyadan orqa miya markazlariga 
yuborilgan tashqi sfinktemi bo‘shashtiruvchi, diafragma va qorin devori 
muskullarini qiskartiruvchi ta ’siri natijasidir. S o g io m odam larda bir 
sutkada 1-2 marta defekatsiya sodir etiladi.
_— 
Yo ‘g ‘on ichak mikroflorasi.
Yo‘g ‘on ichakda hazm jarayoni davrida 
m e’yordagi 
mikroflaraning
ahamiyati katta. Yo‘g ‘on ichakda anaerob 
mikroflora aerob mikroflaradan ko‘p. Yo‘g ‘on ichakdagi mikroflora hazm 
b o im a g a n oziq moddalami, kletchatkani parchalaydi; lipid, o ‘t va yog‘ 
kislotalar, bilim bin, xolesterin almashinuvlarida qatnashadi; ingichka 
ichakdan xim us tarkibida tushgan ferm entlarni susaytiradi(ishqoriy 
fosfataza, tripsin, amilaza); karbonsuvlami kislotali mahsulotlarga qadar 
(sut va sirka kislotalari) achitadi; y o ‘gon ichakda К va В guruh, 
vitaminlami sintezlaydi; umumiy immunitetni hosil qilishda ishtirok etadi; 
patogen m ikroblar k o ‘payishini to ‘xtatadi. M ikroblar ta ’sirida oqsillar 
chiriydi va zaharli moddaalar: indol, skatol, fenollami hosil qiladi. Achish 
natijasida hosil b o ig a n kislotali m oddalar ehirishni to ‘xtatadi, shuning 
uchun ham to ‘g‘ri ovqatlanish ichakdagi achish va chirish jarayonlarini 
bir xil muvozanatda ushlab turadi. Ayrim kasalliklarda, ham da uzoq 
muddat davomida antibakterial preparatlar iste’mol qilinishi ichakning 
m e’yordagi mikroflora tarkibi buzilib patogen mikrofloralaming ko‘payib 
ketishiga (disbakterioz) sabab b o iish i mumkin.