O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Metabolizm darajasini aniqlash.
Katabolizm natijasida hosil b o ig an
energiyaning deyarli yarmi ATF molekulasining sintezi paytidagi issiqlik 
sifatida sarflanadi. Muskul qisqarishi paytidagi energiyaning 80% i issiqlik 
sifatida yo‘qoladi, faqat uning 20% igina mehanik ishga (muskul qisqarishi) 
sarflanadi. Agar inson ish bajarmasa unda hosil boiayotgan energiyaning 
barcha qismi issiqlik sifatida chiqarib yuboriladi (m: inson tinch holatda 
yotganda). Demak, ajralib chiqayotgan issiqlik kattaligi odam organizmidagi 
modda almashinuvi darajasini to ia o ‘zida aks ettirar ekan.
^O rganizm sarflayotgan energiyasini aniqlash uchun vositasiz va 
vositali usullardan foydalaniladi. Energiya sarfini vositasiz aniqlashni 
L avuazevaL aplaslar birinchi b o iib 1788 yilda qoilaganlar. 
j
V ositasiz kalorimetriyada
— organizmdan ajralib chiqayotgan issiqlik 
bevosita aniqlanadi. Buning uchun tekshiruvchi (odam yoki hayvon) 
m ahsus germ etik kam eraga kiritiladi. K am era orqali quvurda suv 
o ‘tkazilgan b o iib , shu suvning issiqlik sig im i, m a iu m vaqt birligida 
o ‘tgan suv miqdori, kameraga kirayotgan va undan chiqayotgan suvning 
haroratini hisobga olgan holda tekshiriluvchidan ajralgan issiqlik miqdori 
hisoblab topiladi. 
J.
^Vositali kalorimetriyada
- m a iu m bir vaqt o ralig id a iste’mol qilingan
0 2 va ajralib chiqayotgan C 0 2 gazini aniqlash orqali organizmdagi 
energetik sa rf hisoblab topiladi. Chunki energiya ajralishi asosan 
organizmdagi oksidlanish jarayoniga bogiiqdir. Shuning uchun ham gaz 
almashinuvini o ‘rganish orqali organizmdagi energetik sarfni aniqlash 
mumkin. Duglas-Xoldeyin usuli eng keng tarqalgan vositali kalorimetrik 
usuldir. Bu usul b o ‘yicha 10-15minut davomida tekshiriluvchi mahsus 
m oslama yordamida atmosfera havosidan nafas olib Duglas kopchasiga 
nafas chiqaradi. Shu qopchadagi havo tarkibidagi 0 2 va C 0 2 gazlarining 
miqdori foizlarda aniqlanadi. M uayyan vaqt ichida ajralib chiqqan C 0 2 
ni sarflangan 0 2 ga nisbati
-nafas koeffitsiyentiga
qarab organizmda 
oksidlanayotgan moddani aniqlash mumkinTOqsil oksidlanganda nafas 
k o efitsiy en ti 0,8 ga, y o g i a r o k sidlanganda 0,7 ga, karb o n su v lar 
oksidlanganda l,0 g a teng b o ia d i. N afas koefitsiyentining har bir 
qiymatiga 
kislorodning kalorik ekvivalenti
mos keladi^Organizm 1 litr 
kislorod sarflaganda ajralib chiqadigan energiya miqdoriga kislorodning 
kalorik ekvivalenti deb aytiladi. Kislorodning kalorik ekvivalenti kattaligi 
m uayyan paytda oksidlanayotgan m oddaning turiga b o g iiq , agar
364

---

k a rb o n su v la r o k sid la n a y o tg a n b o ‘lsa 21 kDj (5 k k a l)g a , o q sil 
oksidlanganda-18,7kDj (4,5 kkal)ga va y o g ‘ oksidlanganda-19,8kDj 
(4,7kkal)ga teng b o iad i.
Asosiy almashinuv.
Energiya almashinuvi jadalligi turli omillar ta ’sirida 
o ‘zgarib turadi. Shuning uchun ham har xil odam lardagi energiya 
alm ashinuvini solishtirish uchun asosiy alm ashinuv-degan o ic h o v , 
kattalik qabul qilishgan. 
Asosiy almashinuv
-d e b tiyrak organizmning 
fiziologik tinch holatda turgan holatdagi energetik sarfiga aytiladi.
Fiziologik tinch holatga quyidagilar kiradi:
1 )Komfert harorat (18-20° issiqlik), bunda inson sovqotmaydi va isib 
ham ketmaydi; 2) yotgan holatda (jismoniy tinchlik, lekin uhlamasligi 
kerak); 3) Em otsional tinch holat, chunki em otsional stress holatda 
m e ta b o liz m k u c h a y ib k e ta d i; 4) N a h o rd a , y a ’ni o x irg i m a rta
ovqatlanganidan 12-16 soat o ‘tgandan so‘ng.
A sosiy almashinuv kattaligi jinsga, yoshga, b o ‘y uzunligiga va tana 
vazniga b o g iiq . 0 ‘rtacha yoshda, b o ‘y uzunligi va vaznga ega b o ig a n
erkaklarning aso siy alm ashinuvi k attalig i 1 kg vazn ig a 1 soatda 
lkkaloriyaga teng, bu o ‘rtacha 1700 kkal ni tashkil qiladi. Ayollarda bu 
k o ‘rs a tk ic h e rk a k la rg a n isb a ta n 10% kam , b o la la rd a esa k a tta
yoshdagilarga nisbatan yuqori.