|
XII
CHIQARUV JARAYONLARI. BUYRAKLAR
FIZIOLOGIYASI
Inson hayot faoliyati davom ida juda k o ‘plab m odda almashinuvi
m ahsulotlari hosil b o ia d i. Bu m ah su lo tlar h u jay ralar tom onidan
378
foydalanilmaydi va albatta tashqariga chiqarib yuborilishi kerak. Bundan
tashqari organizm turli zararli moddalardan, yot moddalardan, dorivor
m oddalardan, organik moddalardan, ortiqcha suv va tuzlardan hosil
bo‘lishi kerak. Inson chiqaruv iarayonlarida
buyraklar, о ‘pka, teri, hazm
tizim i, jigarlar
ishtirok etadi. Chiqaruv a ’zolarining asosiy vazifasi
organizm ichki muhiti doimiyligini saqlashdan iborat. Chiqaruv a ’zolari
bir-biri bilan uzviy b o g ‘langan b o ‘lib, birining faoliyati buzilishi
boshqasini faoliyatiga ta ’sir etadi.
81-rasm.
Chiqaruv jarayonida ishtirok etuvchi a’zolar.
Buyraklar
insonning asosiy chiqaruv a ’zosi hisoblanadi. Buyraklar
organizmdan oshiqcha b o ig a n suv, organik va noorganik moddalami,
moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlarini, organizm uchun yot va
zararli moddalami chiqarib yuboradi.
О 'pka
karbonat angidridi va suvni, ayrim uchuvchi m oddalam i
o rg a n izm d an c h iq a rib y u b o rad i. M asalan : n a rk o z q o ila n g a n d a
organizmdan efir va hloroform lam i chiqarib yuboradi. K o‘p miqdorda
alkogol ichim liklari iste ’mol qilinganda, spirtni chiqarib yuboradi.
Buyraklami faoliyati buzilganda esa, qonda y ig ilib qolgan ayrim chiqindi
m oddalar o ‘pka orqali chiqarib yuboriladi, bularga mochevina, ammiak
va hokazolar kiradi.
379
Hazm trakti
orqali oziq mahsulotlar parchalanishidan hosil b o ig a n
mahsulotlar, suv, o ‘t va xazm shirasi tarkibiga tushgan moddalar (morfin,
hinin, salitsilatlar, simob, yod) chiqarib yuboriladi.
Jigar
orqali esa gemoglobin almashinuvini mahsulotlari va boshqa
p o rfirin lar o ‘t pigm enti shiklida, x olesterin alm ashinuvini oxirgi
mahsulotlari o ‘t kislotasi shaklida chiqarib yuboriladi. Bundan tashqari
dorivor m oddalar (antibiotiklar), fenolrot, mannit, inulin va boshqalar
chiqarilib yuboriladi.
Teri
asosan
ter bezlari
va y o g ‘ bezlari hisobiga chiqaruv a ’zosi
hisoblanadi. Ter bezlari orqali suv, organik moddalar jumladan, mochevina,
sut kislotasi, kreatinin, siydik kislotasi, ishqoriy metal tuzlari, (Na), uchuvchi
yog‘ kislotalari, mikroelementlar, hazm fermentlari (pepsinogen, amilaza,
lipaza va ishqoriy fosfetoza). B uyrakning o g i r xastaliklarida oqsil
almashinuvi mahsulotlarini chiqarib yuborishi kuchayadi.
Y o g ‘ b ezla ri
va
su t b ezla ri ch iq a ru v
a ’zo la ri ich id a alo h id a
ahamiyatga ega. Ularning mahsulotlari alohida fiziologik ahamiyatga ega.
Ya’ni sut chaqaloqning asosiy oziq mahsuloti b o is a , yog‘ esa terini
moylab, har xil shikastlardan saqlaydi. Yog‘ bezlari orqali erkin yog‘
kislotalari va jinsiy gormonlar mahsulotlari chiqarilib yuboriladi.
Buyrak va uning vazifalari.
Buyraklar asosiy chiqaruv a ’zosi b o iib ,
juda k o ‘plab vazifalami bajaradi.
1. C hiqaruv y o k i e k skreto r vazifasi.
B u y rak lar o rganizm dan
ortiqcha b o ig a n suv, noorganik va organik moddalar, azot almashinuvi
mahsulotlari, yot, moddalar, mochevini, siydik kislotasi, kreatinin, ammiak,
dorivor moddalar.
2. Suv m uvozanatini saqlash.
Hujayra ichi va hujayra tashi suv
miqdorini bir xilda ushlab turish (volyumoregulyatsiya).
3. Ic h k i m u h it s u y u q lik la rin i o sm o tik b o sim i b a rq a ro rlig in i
saqlash
(osmoregulyatsiya).
4. Ichki m uhit suyuqliklarini ion barqarorligini ta ’minlash.
5. Kislota- asos muvozanatini saqlash.
6. Fiziologik fa o l moddalar ishlab chiqarish:
renin, eritropoetin,
vitamin D3-, prostoglandinlar, bradikininlar, urokinaza.
7.
Qon bosimini boshqarishda ishtirok etish.
8. Eritropoezda ishtirok etish.
9. Gemostozda ishtirok etish.
10. Oqsil, y o g
‘
uglevodlar almashinuvida ishtirok etish.
11. Himoya vazifasi-
organizm ichki muhitidan yot moddalar, hamda
zaharli moddalami chiqarib yuborish.
380
U m um lashtirib olganda buyraklar quydagi vazifalam i bajaradi:
e к s к rcfo n go m eo s la li к . mctabolitik. i n к retorva him oya.
B uyraklar fa o liy a tin i tekshirish usullari.
B uyraklar faoliyatini
tekshirish klinik va tajriba usullariga b o iin ad i. Tajriba usullari esa o ‘z
navbatida o ‘tkir va surunkali usullam i o ‘z ichiga oladi. 0 ‘tkir tajribalar
keng k o iam d a qoilanilm aydi, chunki bu usul qator kamchiliklardan holi
emas. Eng avvalo narkoz ostida olib borilib, MNT tormozlangan holda
b o ia d i. Surunkali tajribalar l.P.Pavlov tak lif qilgan siydik pufagiga
fistulalar qo‘yish usuli yordam ida yangi pog‘onaga k o ia rilib , tabiiy
sharoitda kechadi. l.P.Pavlovning shogirdlaridan L.A.Orbeli taklif qilgan
usul, siydik chiqaruv y o ila rin i alohida-alohida qorin sohasiga tikib
q o ‘yish usuli yord am id a esa h ar b ir b u y rakning siy d ik ajratish
mexanizmini o ‘rganish mumkin. Bunda bir tomonlama denervatsiya
qilingan yoki bir buyragini olib tashlash y o ii bilan siydik hosil b o iish in i
o ‘rganiladi.
B uyraklar faoliyatini o ‘rganishning asosiy usullaridan biri bu
m ikropunksiya va m ikroperfuziya usullaridir. Birinchi b o iib Pensilvan
U niversitetida A .N .R ichards ta k lif etgan m ikropipetka yordam ida
nafronning turli qismlaridan suyuqliklar olinib, nefronning turli qismlarini
siydik hosil bo iish id ag i roli o ‘rganiladi.
Inson va hayvonlar buyraklarining funksional holatini o ‘rganish
uchun, ayrim moddalam i qonda va siydikdagi miqdorini aniqlab, siydik
hosil boiishining asosiyjarayonlari to ‘g‘risida miqdoriy m aiu m o t beradi
(tozalanish koefitsenti). Bu usul klinikada keng k o iam d a qoilanilm oqda.
Buyraklaming fiziologik faol moddalami sintez qilishini aniqlash uchun,
arteriya va vena qon tomirlaridagi qon tarkibi tekshirilib, solishtirib ko‘riladi.
Elektron mikroskopiya, sitokimyo, bioximik va elektrofiziologik usullar
yordamida buyrak hujayralarining ishlash mexanizmi, turli vazifalam i
bajarishi metabolitik vazifilari ham da kanalchalam ing turli qismlarini
funksional ahamiyati o ‘rganiladi.
Diurezni o ‘rganish klinik tekshirishlarining asosiylaridan hisoblanadi.
Siydikning tarkibi, undagi fermentlami, gormonlami o ‘rganish hozirgi
kunning asosiy tekshirish usullaridan biri hisoblanadi.
N efron va uning qon bilan t a ’m inlanishi.
Nefron buyraklam ing
morfo-funksional birligi b o iib hisoblanadi. Bu yerda siydik hosil bo iad i.
Insonni har bir buyragida o ‘rtacha 1-1,3 mln nefron b o ia d i. Nefron
murakkab tuzilishga ega b o iib , bir necha o ‘zaro tutashgan qismlardan
iborat. U kapillyarlar to ‘rini tutgan malpigiy koptokchasidan boshlanadi.
Koptokcha tashqi tomondan ikki qavatli Shumlyaskiy-Baumen kapsulasi
381
bilan qoplangan (rasm -atlasdan). K apsulaning ichki qavati epitelial
hujayralardan iborat. Tashqi qavati esa kubsimon epitelial hujayralar
bilan qoplangan bazal membranadan iborat.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
