O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

K a n a lch a la rd a g i reabsorbsiya.
B uyrak k o p to k ch alarid a hosil 
b o ig a n birlamchi siydik, qanalchalar va y ig ‘uvchi naychalarda qayta 
surilishi (reabsorbsiya) jarayoni hisobiga ikkilamchi siydikka aylanadi. 
Bir necha kunduzda har ikkala buyraklardan oqib o iay o tg an 1500-17001 
qondan 150-1801 birlamchi siydik hosil boiadi, undan esa 1 -1,5 ikkilamchi 
1 siydik hosil b o ia d i. Qolgan suyuqlik qanalchalarda va y ig ‘uvchi
385

---

naychalarda qayta surilib ketadi. Q analchalardagi reabsorbsiya - b u
kanalchalar b o ‘shlig*idagi suv va undagi organizm uchun zarur b o ig a n
m oddalam i qon va lim faga qayta surilishidan iborat. R eabsorbsiya 
m ohiyati hayotiy zaruriy m oddalam i qonga qaytarish va keragidan 
ortiqchalarini, yot m oddalam i m oddalar almashinuvi natijasida hosil 
b o ig a n chiqindilarni esa birlamchi siydik tarkibida qoldirishdan iborat. 
Reabsorbsiyajarayoni nefronni barcha qismlarida sodir bo iad i. Proksimal 
kanalchalarda glyukoza, vitaminlar, oqsillar, mikroelementlar to iiq qayta 
suriladi. Genie qo v u zlo g i, distol kanalcha va y ig ‘uvchi naylarda suv va 
elektrolitlarreabsorbsiyalanadi.
Nefronning proksimal qismida N a+,C1 la r 70%, HCO"-90% qayta 
suriladi.
M oddalam i kanalchalardagi reabsorbsiyasi aktiv va passiv tashish 
y o ii bilan amalga oshiriladi. Passiv tashish elektrohimik, konsentratsiya 
yoki osmotik gradiyent farqi yo‘nalishi bo‘yicha energiya sarfisiz kechadi. 
Bu y o i bilan suv, C 0 2, xlor, mochevina qayta suriladi.
Aktiv tashish deb konsentratsion va eiektrokimyoviy gradiyentga 
qarama-qarshi yo‘naiishda, energiya sarfi hisobiga moddalaming tashilishiga 
aytiladi. Faol tashish o‘z navbatida birlamchi va ikkilamchi aktiv tashish 
turlariga bo 
■
linadi. Birlamchi aktiv tashish, elektrohimik gradiyentga qarama- 
qarshi, hujayra metobolizmi energiyasi hisobiga kechadi. Bu y o i bilan 
tashilishga Na+ ionini misol qilish mumkin. Na+,K+ATF aza fermenti 
ishtirokida ATF energiyasidan foydalanib tashiladi.
Ikkilamchi aktiv transport, konsentratsion gradiyentga qarshi energiya 
sarfisiz tashiladi. Bu y o i bilan glyukoza, aminokislotalar o ia d i.
Q a y ta s o ‘r ila y o tg a n m o d d a la r k a n a lc h a la rn in g q o p la g a n
hujayralarning b o ‘shliqqa qaragan lyuminal va asosiy membranasidan 
o i i s h i kerak. L yum inal m em branada k o ‘p c h ilik m oddalar uchun 
tashuvchilar va ion kanallari bor, ular m oddalami hujayra ichiga oiish in i 
ta’minlaydi. Bazolateral membranada Na+, K+-ATF aza, va boshqa organik 
moddalam i tashuvchilari bor.
Glyukoza reabsorbsiyasi.
Odamlarda har daqiqada kanallchalarga 
990 m m ol glyukoza o ‘tadi, undan 989,8 m m ol qism i buyraklarda 
reabsorbsiyalanib ketadi, y a’ni siydikda deyarli glyukoza b o im ay d i. 
G lyukoza reab so rb siy asi k o n sen tratsio n k atta lik k a qarshi o ‘tadi. 
Glyukoza proksimal kanalcha bo‘shlig‘idan hujayralarga o iis h i maxsus 
tashuvchilar yordamida amalga oshiriladi, tashuvchi bir vaqtning o ‘zida 
Na+ni ham biriktirib oladi. Bu hosil b o ig a n kompleks hujayra ichiga o‘ta 
olish xossasiga ega b o iib qoladi. Hujayra ichida bu kompleks b o iin ad i,

---

natijada hujayra ichida glyukozani miqdori ortadi, so'ngra glyukoza 
xujayra aro b o ‘shliqqa o‘tadi, undan esa qonga o‘tadi.
Qondagi glyukozaning miqdori 5 dan 10 mmol/1 dan ortib ketsa, u 
siydik bilan ajralib chiqa bashlaydi. Buning sababi shundaki proksimal 
k a n a lc h a la r ly u m in a l m e m b ra n a s id a g i ta s h u v c h ila r m iq d o ri 
chegaralangan b o ia d i. Tashuvchilaming barchasi glyukoza bilan birikib 
olgandan so ‘ng, qayta surila olm ay qoladi. Ortiqchasi siydik bilan 
chiqarib yuboriladi.
Glyukozaning maksimal reabsarbsiya (TmG) miqdorini aniqlash uchun 
qonga glyukoza yuboriladi va uning qondagi k o n sen taratsiy asin i 
siydikdan paydo boiadigan darajasiga oshiriladi. Glyukozaning maksimal 
tashilishi (T m G)ni aniqlash uchun filtratga o ig a n glyukoza miqdoridan 
(koptokchalardagi filtrat m iqdori C in bilan plazm adagi glyukoza 
k o n sen tratsiy asi R G k o ‘paytm asi) siydik bilan ajralay o tg an (U G- 
siy d ik d a g i g ly u k o z a k o n s e n tra ts iy a s i, V -ajralg an siy d ik hajm i 
k o ‘paytmasi) glyukoza ayirib yuboriladi: