O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

K a n a lc h a la r d a g i se k re siy a .
K a n a lc h a la rd a g i s e k r e s iy a - b u
m oddalam i qondan kanalchalar b o ‘shlig‘iga sekrktor y o i bilan o iish i. 
Bu jarayon k o ‘pchilik ionlam i tez ekskresiya b o iish in i ta ’minlaydi.
388

---

Bunday ionlarga kaliy misol bo‘ lishi mumkin. Sekresiya hisobiga organik 
kislotalar (siydik kislotasi) va asoslari (xolin, guanidin), organizm uchun 
y o t m oddalar, antibiotiklar (penitsillin), rentgenkontrast m oddalar 
(diodtrast), b o ‘yoqlar (fenol qizil) paraam inogippur kislotasi -PAG. 
Sekresiya jarayoni gem ostazni ushlab turish m exanizm laridan biri 
hisoblanadi.
K analchalarning proksim al va distal qism i epitelial hujayralari 
sekresiya qilish hususiyatiga ega. Proksimal kanalga hujayralar organik 
birikm alam i sekresiya qiladi. Buning uchun maxsus tashuvchilar zarur. 
Ulardan ba’zilari organik kislotalami (PAG, diodrast, fenolrot, penitsillin...) 
boshqalari organik asoslari (guanidan, piperidin, tiamin, xolin, xinin, 
serotonin, m orfm ...). Vodorod ionlari sekresiyasi proksimal kanalchalarda 
distal qismga nisbatan k o ‘proq.
K aliy sekresiyasi distal kanalchalar va y ig ‘uvchi naylarda sodir 
b o ia d i. Kaliy sekresiyasi aldesteron gormoni ishtirokida boshqarilib, 
reabsorbsiyasini kamaytiradi. Hujayralarning o‘zida hosil b o ig a n ammiak 
sekresiyasi kanalcha-lam i proksimal ham da distal qismlarida amalga 
oshiriladi.
Siydik miqdori, tarkibi va xossalari.
Vaqt birligi ichida m a iu m
miqdorda siydik ajralib chiqadi. Bir sutkada ajralib chiqqan sutkalik diurez 
miqdori 0,7-2,01 tashkil qiladi. Ko‘p suyuqlik, oqsilli mahsulotlar iste’mol 
qilgandan so‘ng diurez kuchayadi. Iste’mol qilingan suyuqlikning 65- 
80% siydik bilan chiqarilib yuboriladi. Norm al holda suyuqlik iste’mol 
qilib ko‘p terlanganda diurez ozayadi. Siydik hosil b o iish i sutka davomida 
o ‘zgarib turadi. Kechqurun kunduzgiga nisbatan sekinlashadi.
Siydik och sariq rangli, solishtirma ogirligi 1,005-1,025 ga teng. Siydik 
tarkibidagi anorganik va organik m oddalar uning solishtirma o g irlig in i 
belgilaydi. U esa iste’mol qilingan suyuqlik m iqdoriga b o g iiq .
Siydikning rN muhiti kuchsiz kislotali b o iib , PH 5,0-7,0 ga teng. Oqsilli 
m ah su lo tlarn i k o ‘p is te ’m ol q ilin sa, k islo ta li to m onga, o ‘sim lik 
m ahsulotlarigako‘p iste’mol qilinsa ishqoriy tomonga o ‘zgaradi. Siydik 
tiniq suyuqlik b o iib , ozgina qoldiq qismi ham b o ia d i. A gar siydik 
sentrifugalansa tubida qoldiq qismi b o iib , bu qism juda oz miqdorda 
eritrotsitlar, leykotsitlar va epiteliy hujayralardan iborat b o ia d i. Bundan 
tashqari siydik kislotasi kristallari, uratlar, kalsiy, oksalat (rN kislotali 
m uhit b o is a ) yoki kalsiyfosfat va kalsiy karbonat, ammoniy kristallari 
(rN i ishqoriy b o is a ) dan tashkil topgan.
S iy d ik d a oqsil b o im a y d i u n ing q o ld iq la ri b o i i s h i m um kin. 
Aminokislotalar miqdori bir kunda 0,5 g dan ortmaydi.
389

---

Siydik tarkibida mochevinaning miqdori 2% to ‘g ‘ri keladi. Bir kecha 
kunduzda ajralgan miqdori esa 20-30 g ga teng.
Siydik tarkibida siydik kislotasi (1 g), ammiakpurin asoslari, kreatinin, 
uncha ko‘p b o im ag an miqdorda ichakda oqsillar bijg‘ishi natijasida hosil 
b o ig a n indol, skatol, fenollar b o ia d i.
Azotsiz organik moddalardan siydik tarkibida 
M ovul
kislotasi, sut 
kislotasi, keton va suvda eruvchi vitam inlar uchraydi.
Oddiy holatda siydik tarkibida glyukoza boim aydi. Buyrak va siydik 
y o i l a r k asa llik la rid a siy d ik ta rk ib id a e ritro tsitla r paydo b o i a d i
(gematuriya). Siydik tarkibida pigmentlar (urobilin, uroxrom) b o iib , unga 
rang berib turadi.
Siydik tarkibida k o ‘p miqdorda anorganik m oddalar b o ia d i. Ular 
ichida e n g k o ‘pi -10-15 g kaliy, xlorid 3-3,5 g, sulfat tuzlar 2,5 g, fosfat 
tuzlar 2,5 g, elektrolitlar ham ajralib chiqadi: Na+, K+, Cl", Ca++, M g ^ .
Siydik tarkibida gorm onlar va ularning m etabolitlari, fermentlar, 
vitaminlar b o iad i.