Tabiatda uchrashi

1

Oltingugurt va uning xossalari

Tabiatda uchrashi. Oltingugurt tabiatda keng tarqalgan. U yer po'stlog'i massasining 0,05% ni tashkil etadi. Erkin holatda (yombi oltingugurt) Italiyada (Sitsiliya orolida) va AQSH da ko'p miqdorlarda uchraydi. O 'rta Osiyoda, Qrimda va boshqa hududlarda bor.

Oltingugurt ko'pincha boshqa elem entlar bilan hosil qilgan birikmalari holida uchraydi. Uning eng muhim tabiiy birikmalari metallarning sulfidlari: FeS2 — temir kolchedani, ya’ni pirit; ZnS— rux aldamasi; PbS — qo'rg'oshin yaltirogi; HgS — kinovar va b., sh u n in g d ek , su lfat k islo tan in g tu z la ri (k ristall-g id ra tlar): C a S 0 4 • 2 H 20 — g ip s, N a 2S 0 4 ’ 1 0 H 20 — g lau b er tu zi, M gS04 • 7H20 taxir tuz va b.

Oltingugurt hayvonot va o'simliklar organizmida bo'ladi, chunki oqsil m olekulalari tarkibiga kiradi. O ltingugurtning organik birikmalari neft tarkibida boiadi.

Fizik xossalari. Oltingugurt — sariq rangli, qattiq, m o'rt modda. Suvda deyarli erimaydi, lekin uglerod sulfidda, anilinda va ba’zi boshqa erituvchilarda yaxshi eriydi. Issiqlik va elektr tokini yaxshi o'tkazmaydi. Oltingugurt bir necha allotropik shakl o'zgarishlar hosil qiladi.

Oltingugurt 444,6 °C da qaynab, to 'q qo‘ng‘ir rangli bugiar hosil qiladi. Agar ular tez sovitilsa, oltingugurtning mayda kristallaridan iborat mayin kukun hosil b o iad i va u oltingugurt guli deyiladi.

Kimyoviy xossalari. Oltingugurt atomining tashqi energetik pog'onasi tugallanmaganligi sababli ikkita elektronni biriktirib olishi va — 2 oksidlanish darajasini namoyon qilishi mumkin. Oltingugurt metallar ham da vodorod bilan hosil qilgan birikmalarida (masalan, N a2S va H 2S da) shunday oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Elektronlar elektrmanfiyligi kuchliroq element atomiga berilganda yoki shunday atomga tortilgand.

Odatdagi sharoitda qattiq oltingugurt molekulasi halqa tarzida bir-biri bilan tutashadigan 8 atomdan tarkib topadi Sg (bunda halqada oltingugurt atomlari bir tekislikda yotmaydi). Qizdirilganda S8 halqasi uziladi. Yuqori temperaturada zanjir bo‘laklari mavjud boiadi: S2 (>900 °C), S2^± 2S(1500 °C dan yuqori). Oltingugurt bugiarida S8, S6, S4 va S2 molekulalar orasida muvozanat qaror topadi

Oltingugurtning fizik hoiati turli-tuman ekanligi uning molekulasining tuziiishi bilan tushuntiriladi. Masalan, plastik oltingugurt hosil boiishiga sabab shuki, halqa-molekulalarining bir qismi uziladi va paydo boigan zanjirchalar bir-biri bilan birikib, uzun zanjir hosil qiladi. Natijada yuqori molekular birikma — kauchukka o'xshash elastik polimer hosil boiadi.

Ishlatilishi. Oltingugurt sanoatda va qishloq xo'jaligida keng koiam da ishlatiladi. Qazib olinadigan oltingugurtning yarmiga yaqini sulfat kislota olishga sarflanadi. O ltingugurtdan kauchukni vulkanlashda foydalaniladi: bunda kauchukning puxtaligi va elastikligi ortadi. Oltingugurt guli (mayin kukun) holida oltingugurt tok va g'o'za kasalliklariga qarshi kurashda ishlatiladi. U o'q-dori, gugurt, shuialanadigan tarkiblar olish uchun ham ishlatiladi. Tibbiyotda teri kasalliklarini davolash uchun oltingugrtli surkov dorilar tayyorlanadi.

2

Neft mahsulotlarini tozalashning usullari kimyoviy va fizik-kimyoviyga bo'linadi. Kimyoviy tozalash usullariga: gidrotozalash va sulfat kislota bilan tozalashlar kiradi. Fizik-kimyoviyga adsorbsion va absorbsion tozalash usullari kiradi. Sulfat kislota bilan tozalash usuli katta miqdorda o'yuvchi reagentlar talab qiladi va bundan foydalanish qiyin bo'lgan chiqindilar hosil bo'ladi. Shuning uchun hozirgi davrda gidro- tozalash usuli keng tarqalgan. Bu usul oltingugurtli neftdan neft mahsulotlarini olish imkonini beradi. Bu usul 380-420°C va 3-4 MPa bosimda neft mahsulotlarini kobalt-molibdenli katalizatorlar ishtirokida selektiv (tanlab) gidrogenlashga asoslangan. Natijada oltingugurt, kislorod va azotning organik birikmalaridan: uglevorodlar hamda ajralib chiqishi oson bo'lgan H₂S, NH₃ va H₂O hosil bo'ladi. Shu bilan bir qatorda diyenlarning va aktiv olefinlarning gidrogenlanib to'yingan uglevodorodlar hosil qilish jarayoni ham boradi. Gidrotozalashda reforming natijasida olinadigan arzon vodoroddan foydalaniladi. onuvchi gazlarga: tabiiy va yo'lovchi gazlar, neftni qayta ishlashdan hosil bo'lgan gazlar (kreking, reforming, piroliz gazlari), generator gazlari koks va domna gazlari kiradi. Ular yoqilg'i sifatida hamda kino sanoatining xomashyosi sifatida foydalaniladi. 1940- yillargacha dunyoda xalq xo'jaligining gazga bo'lgan talabi qattiq yoqilg'ilarni qayta ishlashdan hosil bo'lgan sintetik gaz hisobiga qondirilib kelingan bo'lsa, hozirgi davrda esa asosan tabiiy va neft gazlari hisobiga qondirilmoqda. 

3

Spektral tahlil quyidagi turlarga bo‘linadi: yutilish, chiqarish, kombinatsion sochilish, qutblanish, yadro magnit rezonans, paramagnit rezonans va boshqalar.

Yutilish shektri bu moddada yutilish koeffitiysenti () ni to‘lqin uzunlik yoki chastotaning funksiyasiga aytiladi, ya’ni . Yutilish koeffitsiyenti esa Buger-Beyer qonuniga ko‘ra topiladi. Agar ko‘rinadigan nurlar chegarasida topilsa ko‘rish chegarasidagi yutilish spektri deyiladi. Agar yutilish koeffitsiyenti infraqizil nurlar chegarasida bo‘lsa IQ spektrlar deyiladi.

Molekulalarning ko’rinuvchan va ultrabinafsha sohalarda joylashgan polosali spektrlaridan tashqari, infraqizil spektrlari ham kuzatiladi. Molekulalar ichidagi atomlarning tebranishi gazning yakkalangan molekulalarida ham, suyuqlik yoki qattiq jismning bir-birlariga yaqin bo‘lgan molekulalarida ham amalda bir xil bo’ladi. Infraqizil spektrlarda bir necha o‘n va hatto yuzlab mikromertli chiziqlarga mos keladigan juda past chastotalar uchraydi; shu bilan birga, qisqaroq (bir necha mikrometrgacha) to’lqin uzunligiga ega chiziqlar ham bo‘ladi.

Kuzatilgan infraqizil spektrlarni molekuladagi ikki xil aylanma va tebranma (aniqrog‘i tebranma – aylanma) jarayonlarga to‘g‘ri keladigan ikki turga ajratish tabiiydir. Haqiqatan ham, molekula bir statsionar holatdan ikkinchisiga o‘tganda energiya o’zgarishining asosiy qismi molekula elektron konfiguratsiyasining o‘zgarishiga mos bo‘ladi. Energiyaning o‘zgarishini biz (W_e – W^_e) bilan belgilagan va

(1)

formuladagi shunday had tufayli molekulyar nurlanishning chastotasi spektrning ko‘rinuvchan yoki ultrabinafsha sohasiga mos kelishini ko‘rgan edik. Agar elektron konfiguratsiya o‘zgarmay qolsa, ya’ni W_e=W_e^ bo‘lsa, nurlanishning chastotasi quyidagi munosabat bilan aniqlanadi:

(2)

Ya’ni chastota spektrning infraqizil sohasiga mos keladi.

4

Alkanlarni nitrolash natijasida olinadigan nitrobirikmalardan erituvchilar, portlovchi moddalar va boshqalar sifatida foydalaniladi.

Galogenlash. Alkanlarni galogenlash jarayoni radikal zanjir reaksiyasiga mansubdir. Galogenlashning uch turi mavjud:

1. Termik.

2. Fotokimyoviy.

3. Initsirlangan.

Qo`zg`atilgan holatdagi galogen atomi normal alkandagi vodorodni siqib chiqarish Xususiyatiga ega. 1940 – yilda Dyuma tomonidan ushbu reaksiya ochilgan.

Galogenlar yorug’lik nuri ta’sirida to’yingan uglevodorodlar bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan, metanga xlor ta’sir ettirilganda vodorod atomlari birin–ketin xlor atomlariga almashinadi: