O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Siydik hosil bo ‘lish jarayoni.
Siydik hosil b o iish i birin ketin keluvchi 
uchta jarayonni o ‘z ichiga oladi.
1 .K o p to k c h a la rd a g i f iltr a ts iy a ( u ltr a f iltr a ts iy a ) , b u y ra k
koptokchalarida qon plazmasidan suv va past molekulali m oddalami 
kanalchalarga o ‘tishi- birlamchi siydikni hosil b o iish i.
2.Kanalchalardagi reabsorbsiya. Birlamchi siydikdan suv va filtratdagi 
organizm uchta zam r b o ig a n m oddalami qonga qayta surilishi.
3.Kanalchalardagi sekresiya- organik m oddalar va ionlami qondan 
kanalchalarbo‘shlig‘iga sekretor y o i bilan oikazilishi.
K optokchalardagi filtra tsiya .
B uyraklarda siydik hosil b o iis h i 
buyrak k o p to k ch alarid a qon plazm asidagi suv va pastm olekulali 
moddalami kanalcha bo‘shlig‘iga sizib o iish id a n iborat.
Suyuqlik qon tom irlar b o ‘sh lig ‘idan koptokchalar b o ‘sh lig ‘iga 
koptokchalar devori orqali sizib o ia d i. Filtrlovchi m em brana uch 
kavatdan: kapillyarlar endoteliysi, bazal membrana, visseral endoteliy 
yoki padotsitlardan iborat. Kapillyarlar endoteliysida 50-100 nm diametirli 
teshikchalar mavjud. Yirik m olekulali oqsillar bu teshikchalar sohasida 
himoya qavatlarini hosil qilib, globulinlar va albuminlami o ‘tkazmaydi. 
Teshikchalar orqali shaklli elementlar va oqsillarni o ‘tishi chegaralangan, 
ammo qon plazmasida erigan past molekulali moddalar erkin o ‘ta oladi.
Keyingi qavat bazal membrana b o iib , filtrlanuvchi moddalami asosiy 
qalqoni hisoblanadi. U lam ing teshikchalari kattaligi 3,4nm ga teng. 
Teshikchalar molekulalam i kattaligi, shakli va qutbiga qarab o iish in i 
chegaralaydi. Teshikchalar ichki yuzasi manfiy zaryadlangan b o iib , 
manfiy zaryadli moddalami, jumladan, oqsillarni oikazm aydi.
Padotsitlar, moddalam i filtrlovchi uchinchi qavatni tashkil qilib, uni 
oyoqchalari bazal m em branaga tegib turadi. P adotsit oyoqchalari 
orasidan filtrlanuvchi suyuqlik o ‘tadi. Bu teshikchalar albumin va boshqa 
yuqori molekulali moddalami oikazmaydi. Ko‘p kavatli filtr qon oqsillarini 
oikazm aydi va oqsilsiz birlamchi siydik hosil qiladi.
M olekulyar o g irlig i 5500 dan past b o ig a n moddalami teshikchalar 
oson o ik azad i. Normal holatda suv bilan ultrafiltrat tarkibida barcha 
past m olekulali m oddalar b o ia d i. Qonning shakilli elem entlari va 
oqsillarning aksariyat qismi boim aydi.
Filtratsiya sodir b o iish i uchun filtr, filtrlanuvchi suyuqlik va filtrlovchi 
bosim boiishi kerak. Filtmi tuzilishini ko‘rib chiqdik, filrtlanuvchi suyuqlik
384

---

esa qon plazmasi. Filtrlovchi bosim asosiy omillardan biri hisoblanadi. 
K o p to k c h a la rd a g i u ltra filtr a ts iy a q o n n in g g id ro s ta tik b o sim n i 
ta ’minlaydi. Filtrlanish tezligini esa samarali filrtatsiya bosimi belgilaydi. 
Bu bosimni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
P
=P 
-CP 
+P
)
filtr gidr
' 
onkotik 
kapsula ichidagi gidrost bosim
K o p to k ch ala rd ag i g id ro sta tik b o sim d an (P gid), qon p lazm asi 
oqsillarini onkotik bosim i (Ponk) va kapsula ichi gidrostotik bosim
( р к а р ш
1
а .ю ы ) 
y ig ‘indisini ayrimasiga teng.
Insonning buyrak koptokchalaridagi gidrostotik bosim 70 mm sim 
ust, qon plazmasi oqsillarining onkotik bosimi 30 mm sim ust ga teng. 
Kapsula ichi gidrotatik bosim esa 20 mm sim ust ga teng.
Demak filtratsiya bosimi 70-(30+20)=20mm sim ust ga teng ekan. 
Filtratsiya bosim yuqoridagi ko‘rsatilgan omillar o‘zgarishiga qarab ortib 
yoki kamayib ketishi mumkin. Agar insonda arterial bosim keskin pasayib 
ketsa siydik hosil b o iis h i to ‘xtaydi.
F iltrlan ish ja ra y o n in i m iqdoriy k o is a tk ic h i k o ptokchalardagi 
filtratsiya tezligi bilan ifodalanadi. Buning uchun qon va siydikdagi 
m a iu m moddalar miqdori aniqlanib tekshiriladi. Shu maqsadda qon biron 
b ir z a ra rs iz q o n p la z m a s i o q s illa r i b ila n b irik m a y d ig a n , 
reobsorbsiyalanm aydigan va sekresiyalanmaydigan modda yuboriladi. 
Bunga misol qilib inulin, mannit, kreatinin va boshqalami keltirish mumkin.
Filtrlanish jarayonini quyidagi formula bilan aniqlab topish mumkin.
Cin =Min ■
V/Pin
bu yerda : Sin-inulindan tozalanish koeffitsiyenti. Min-siydikdagi 
inulin miqdori, Pin-qon plazmasidagi inulin miqdori, V -1 minutda ajralib 
chiqqan siydik miqdori(minutli diurez).
Bir minutdagi filtratsiya hajmini shu vaqt ichida qonning qancha 
inulindan halos b o iganligini k o isa tad i. Bu miqdor inulindan tozalanish 
koeffitsiyenti deb ataladi.
Koptokchalardagi filtrlanish tezligi erkaklarda 125 ml/min, ayollarda 
esa 110 ml/min ga teng.