holda saqlay oladilar. Bu nom lar dastlabki
sovuq qonli
va
issiq qonli
hayvonlar degan atamalarning o ‘m iga ishlatilmoqda.
Gom oyoterm organizm lar poykiloterm organizm lardan bir qator
belgilari bilan keskin farq qiladi. Haqiqiy gomoyoterm organizmlarga
y o id o s h li sut em izuvchilar va qushlar kiradi.
U lar tashqi m uhit
haroratining keng darajada o ‘zgarishiga qaram asdan tana haroratini
doimiy saqlaydilar.
Tashqi muhit haroratini va tanada issiqlik hosil b o iish in i o ‘zgarishiga
q aram asd an g o m o y o te rm o rg a n iz m la r ta n a h a ro ra tin i n isb a ta n
doimiyligini saqlaydi.
Tana haroratining doimiyligini saqlashda gomoyoterm organizmlar
tanada issiqlikni ishlab chiqarish va tanadan issiqlikni chiqarib tashlash
jarayonlarini o'zaro moslashtirish mexanizmlaridan foydalanadi.
Tanadan issiqlikni chiqarib tashlashga y o ‘naltirilgan jarayonlarni
fizikaviy term oregulyatsiya deb ataladi. Fizikaviy termoregulyatsiya
tanani qoplovchi to ‘qimalaming issiqlik o ‘tkazuvchanligini o ‘zgartirish
yoT i bilan am alga oshadi. M uhit harorati bir xil sharoitda teridan
oqayotgan qonning miqdorini, yung va patlam ing holatini va tana yuzasi
hamda og‘iz bo‘shlig‘idan suvni bugianishini o ‘zgartirish orqali tanadan
chiqayotgan issiqlikning miqdori o ‘zgarishi mumkin.
Tanadan issiqlikni chiqarib tashlash uch xil y o i bilan amalga oshadi:
oik azish , nurlanish va bugianish. 0 ‘tkazish yokikonveksiya y o i i bilan
issiqlikni chiqarish tana harorati uni o ‘rab turgan havo va jism lar
haroratidan yuqori b o ig a n taqdirdagina amalga oshadi. Nurlanish yoki
radiatsiya y o i i bilan issiqlik chiqarish uchun ham tana harorati uni o ‘rab
turgan havo haroratidan yuqori b o ig a n taqdirda yoki tanaga sovuq
jism lar yaqin joylashgan sharoitda amalga oshadi. B u g ian ish hisobiga
issiqlikni chiqarish teri yuzasidan va nafas y o ila rid a n suvni b u g ia tish
orqali amalga oshadi.
Odamda sezilarli terlash boim agan taqdirda ham teri orqali bir sutkada
taxminan 0,4-0,61 suv b u g ia n ib turadi. Nafas y o ila ri orqali chiqayotgan
havo suv b u g ia rig a to ‘yinib chiqadi va shu y o i
bilan tanadan taxminan
0,3-0,4 1 suv b u gianadi. Shunday qilib o ‘rtacha haroratli m uhitda ham
odam bir sutkada 0,7-1,0 litr suvni bugiatib 400-600 kkal issiqlikni chiqarib
tashlaydi. Yuqori haroratli tashqi m uhit sharoitda, b u g ia n ish orqali
tanadan issiqlikni chiqarib tashlashninig ahamiyati keskin ortib ketadi.
O dam organizm idan +10°C li m uhitdan past sharoitda tanadan
chiqayotgan issiqlikni 70-80 % o ik a z ish va nurlanish orqali amalga
oshadi. B unday sh aro itd a te rid an oqay o tg an
q onning m iq d o rin i
373
o ‘zgartirish orqali chiqib ketayotgan issiqlik miqdori boshqariladi. Teridan
oqayotgan qonning m iqdori qancha oz b o i s a chiqib k etayotgan
issiqlikning miqdori ham shuncha kam b o ia d i. Bu teri qon tomirlarining
torayishi yoki kengayishi orqali boshqariladi.
Yuqori haroratli m uhitda tana haroratini doim iy saqlash uchun
tanadan issiqlikni chiqarib tashlashni ko‘paytirish kerak. M uhit harorati
teri haroratidan ortiq sharoitda tanadan issiqlikni chiqarish faqat
b u g ian ish orqali b o ia d i. Teri va nafas yoilarining yuzasi orqali tanadan
suv bu g iatilad i. Odamlarda teri yuzasidan suvni b u g ia tish ter bezlari
orqali amalga oshadi.
M uhit harorati past va o ‘rta b o ig a n d a
odam juda oz terlaydi, yuqori
haroratda terlash keskin ortadi. Odamda teridan ajralayotgan tem ing
miqdori aniqlaganda shu narsa m a iu m b o id ik i, ter bezlari tanada issiqlik
ishlab chiqarishga keskin reaksiya beradi. O g i r jism oniy ish bilan
shug‘ullanishyoki issiq suyuqlikni ichish terlashni keskin orttiradi. O g ir
jism oniy ish bilan shug‘ullanganda odam tanasidan 5-6 1 sutkasiga ter
chiqishi mumkin. Issiq muhitda o g i r jism oniy ish bilan shug‘ullanganda
odam sutkasiga 10-12 1 suvni terlash orqali yo‘qotadi.
Ter bezlarini boshqaruvchi efferent tolalam ing markazlari orqa miya
segm entlari b o ‘ylab joylashgan. Shu sababli
tananing ayrim joyida
terlashning buzilishi orqa miyaning shu b o iim i faoliyati buzilganligini
k o ‘rsatadi.
Sovuq ta ’sir qilganda tana haroratining doimiyligini saqlash uchun
qo‘shimcha issiqlik ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan jarayonlar
Do'stlaringiz bilan baham: 
