O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

(oziq
moddalarning spesifik dinamik ta ’siri).
Oqsilli ovqat modda almashinuv 
jad allig in i 25-30% ga, karbonsuv va y o g i a r esa 10% ga orttiradi. 
Uxlayotgan paytda m odda almashinuv jadalligi asosiy almashinuvdan 
10% ga kamayadi. Buning sababi uxlayotgan paytda m uskullarning 
b o ‘shashgan holda b o iish id ir. Q alqonsim on bezi giperfunksiyasida 
asosiy almashinuvi kuchayadi va gipofunksiyada esa susayadi. Gipofiz 
va jinsiy bezlar gipofunksiyasida asosiy almashinuv jadalligi pasayadi.
Aqliy m ehnat paytida energetik sarf jism oniy mehnatga nisbatan 
ancha past. Z o‘r berib aqliy m ehnat qilganda ham energetik sarf, tinch 
holatga nisbatan, 2-3% ga ortishi mumkin holos. Agar aqliy mehnat 
emotsional qo‘zg‘alish bilan birga sodir b o is a energetik sarf ancha ortadi. 
Em otsional q o ‘z g ‘alishdan so ‘ng bir necha kun davom ida m odda 
almashinuvi 11-19% ga ortgan holda qolishi mumkin. j
Modda almashinuvi.
Oziq moddalarning hazm y o iig a va havoni 
o ‘pkaga tushishi m odda almashinuvining boshlanishidir.
Oqsil, y o g ‘ va karbonsuvlam ing fermentlar ta ’sirida suvda eruvchi 
aminokislotalarga, mono-va disaxaradlarga, glitserin, yog‘ kislotalari va 
boshqa m ahsulotlargacha parchalanish va so ‘rilish jarayoni m odda 
almashinuvining birinchi bosqichidir.
O ziq m oddalar va kislorodning qonda tashilishi, to ‘qim alarga 
yetkazilib berilishi, hujayralardagi moddalarning murakkab kimyoviy 
o ‘zgarishlari m odda almashinuvining ikkinchi bosqichidir. Hujayralarda 
b ir v aq tn in g o ‘z id a oziq m o d d a larn in g o xirgi m ah su lo tlarg a ch a 
parchalanishi, fermentlar, gormonlar, hujayra tarkibiy qismi sintezlanishi 
sodir b o ia d i. M oddalar parchalanishi natijasida energiya ajralib chiqadi 
va u sintez jarayonida, a ’zo va butun organizm faoliyatini ta ’minlash 
uchun sarflanadi.
Hosil b o ig a n oxirgi moddalarning tashilishi, buyrak, o ‘pka, ter bezlari 
va ichak orqali chiqarib yuborilishi modda almashinuvining uchinchi 
bosqichidir.
367

---

Oqsil, yog‘, karbonsuv, mineral tuzlar va suv almashinuv bir-biri bilan 
b o g iiq holda ketadi. Har bir m oddaning alm ashinuvida o ‘ziga xos 
tomonlari bor, ularning fiziologik ahamiyati har xil. Shuning uchun ham 
har bir moddaning almashinuvi alohida k o ‘rib chiqiladi.
Oqsil almashinuvi.
Oqsillar organizmda aw alo plastik material sifatida 
sarflanadi. Oqsilga b o ig a n extiyoj organizmdan ajralib chiqayotgan oqsil 
m ahsulotlari m iqdori bilan belgilanadi. O rganizm da oqsil tinim siz 
almashinib, yangilanib turadi. S o g io m odam organizmida bir sutkada 
parchalangan va sintezlangan oqsil m iqdoriga teng b o ia d i. Yigirmata 
am inokislotadan o ‘ntasi (valin, leytsin, izoleytsin, lizin, m etionin, 
triptefon, treonin, fenilalanin, arginin, gistid in ) yetarli m iqdorda 
organizmga tushmasa, ular sintezlanmaydilar va almashtirib boim aydigan 
aminokislotalar deb ataladilar. Qolgan o‘nta aminokislotalar (almashtirib 
bo iad ig an ) organizmda sintezlanadilar. Hazm natijasida hosil b o ig a n
aminokislotalardan shu turga xos b o ig a n maxsus oqsillar sintezlanadilar. 
O q silla rn in g b ir q ism i e n e rg e tik m aq sa d d a is h la tila d i. D astlab
dezaminlash sodir bo ia d i - HH2 guruhini yo ‘qotadi, natij ada ammiak va 
ketokislotalar hosil b o ia d i. A m m iak zaharli m odda b o i i b jig ard a 
mochevinaga aylantirish orqali zararsizlantiriladi. Ketokislotalar bin necha 
o ‘zgarishlardan so‘ng C 0 2 va H20 gacha parchalanadi.
Organizmda oqsillarning parchalanishi va yangilanish tezligi-bir necha 
minutda 180 sutkagacha (o ‘rtacha 80 sutka) b o iis h i mumkin. Ajralib 
chiqayotgan azot m iqdoriga qarab organizmda parchalanayotgan oqsil 
miqdorini aniqlash mumkin. lOOg oqsil 16g azot saqlaydi. Organizmdan 
, ajralib chiqqan lg azot 6,25g oqsil parchalanganligidan dalolat beradi. 
K atta odam organizm idan bir sutkada 3,7g azot ajraladi. D em ak, 
parchalangan oqsil massasi 3,7-6,25=23g, yoki tananing 1 kg massasiga
0,028-0,075g azot to‘g‘ri keladi. (