O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

O rganizm da energiya hosil bo ‘lishi va uning ishlatishi.
M odda 
almashinuv jarayonida doimo energiya aylanishi sodir b o ia d i: ovqat 
tarkibida organizmga tushgan murakkab organik birikm alar energiyasi 
issiqlik, mexanik va elektrik energiyalarga aylanadilar. Odam va hayvonlar 
atrof-m uhitdan energiyani y o g ‘, oqsil, karbonsuv m olekulalarining 
k im y o v iy b o g ia r id a g i 
p o te n s ia l
en e rg iy a sifa tid a o lad i. H ay o t 
faoliyatining barcha jarayonlari anaerob va aerob metabolizm natijasida 
hosil b o ig a n energiyalar bilan ta ’minlanadil^r. Energiyani kislorod
362

---

ish tiro k isiz h o sil b o i i s h i , m asala n , g lik o liz (g ly u k o z a n in g sut 
k is lo ta s ig a c h a p a rc h a la n is h i) 
a n a e ro b a lm a s h in u v i
d e y ila d i. 
G ly ukozaning (g lik o liz) y o k i g lik o g en n i (g iik o g en o liz) anaerob 
parchalanishi natijasida 1 mol glyukoza 2 mol laktatga aylanadi va 2 mol 
ATF hosil b o ‘lishiga olib keladi. Anaerob jarayonlaridan hosil b o ‘lgan 
energiya faol hayot uchun kamlik qiladi, kislorod ishtirokidagi reaksiyalar 
energiyaga boyroq b o ia d i. kislorod ishtirokidagi barcha energiya hosil 
qiluvchi jarayonlarga 
aerob almashinuvi
deyiladi. Murakkab molekulalar 
oksidlanganda kimyoviy b o g ia r uziladi, organik m olekulalar dastlab 
uchkarbonatli birikmalargacha parchalanadilar. Biologik oksidlanishdan 
hosil bo ig a n energiyaning bir qismi yuqori energetik fosfat (ATF bo g iari 
hosil qilishga sarflanadilar v a ) energetik zaxira sifatida saqlanadi. 1 mol 
glyukoza C O , v a H 20 gacha oksidlanganda 25,5 mol ATF hosil b o ia d i. 
Y o g ia r to ia oksidlanganda hosil boiganA T F molekulalari karbonsuvlar 
oksidlanganligidan ko‘proqni tashkil q ila d i^
Flujayralarda sodir b o iayotgan kimyoviy o ‘zgarishlar dinamikasini 
biokimyo oig an ad i. Fiziologiyaning vazifasi esa organizmdagi umumiy 
modda va energiya sarfini bilish va uni t o i a qoplash uchun qanday 
ovqatlanish kerakligini aniqlashdan iborat. E nergiya alm ashinuvi 
organizmning umumiy holatini va fiziologik faolligini ko*rsatu\ chi kattalik 
hisoblanadi.
B iologiya va tibbiyotda energiya kaloriya (kal) o ic h o v birligi 
qoilan ilad i. B ir kaloriya 
1 
g suvni 
1°C 
isitish uchun zarur b o ig a n
issiqlikdir. Xalqaro (Cl) sistemasida energetik kattalik dioulda qoilaniladi. 
(1 kkal = 4,19kDj)
-a. 
W)ziq moddalarning energetik qimmati.
Birorta modda oksidlanganda 
ajralib chiqadigan energiya uning bosib o ‘tgan bosqichlariga b o g iiq
emas (ya’ni yonadimi yoki katabolik jarayoni natijasida oksidlanadimi 
va h.k.). Oziq moddalardagi energiya miqdori suv hammomida, yopiq 
kamera 
kalorimetrik bombada
aniqlanadijKameraga m a’lum miqdordagi 
modda solinadi, toza 0 2 bilan toidiriladi va modda yondiriladi. Karnerani 
o ‘rab turgan suvni isishiga qarab ajralgan energiya aniqlanadi.
K arbonsuvlar oksidlanganda 17,17kDj /g (4,1 kkal/g) lg y o g ‘ 
oksidlanganda 38,96kDj (9,3 kkal) issiqlik ajraladi. Energiyani uzoq 
muddat davomida yog‘ sifatida zaxira qilish organizm uchun eng qulaydir. 
Oqsillar organizmda t o i a oksidlanmaydilar. Oqsildan aminogruppalar 
ajralib mochevina sifatida organizmdan chiqarilib yuboriladi. Shuning 
uchun ham oqsilning kalorimetrik bombada yondirilgani organizmda 
oksidlanganligidan ko‘proq energiya ajratadi; kalorimetrik bombada oqsil
363

---

yondirilganda-22,6/kDj/g (5,4kkal/g), organizmda oksidlanganda esa- 
17,7kDj/g (4 ,lk k al/g ) ga teng. B ulam ing orasidagi farq m ochevina 
yonganda ajralgan energiyaga to ‘g ‘ri keladi.