O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Tomirlar innervatsiyasi.
Tomirlar ularning diametrini nisbatan doimo 
bir holda ushlab turuvchi kengaytiruvchi va pasaytiruvchi nervlar bilan 
ta’minlangan. Arteriya va arteriolalaming torayishi tomirlami toraytiravchi 
nervlar venaqonstruktorlar simpatik nervlar bilan innervatsiya qilinsa kelib 
chiqadi va ularning mavjudligini birinchi b o iib , 1842 yilda A.P.Valter 
baqaning suzgich pardalarida ko‘rsatib bergan. Keyinchalik K B em ar (1851) 
quyon q u lo g id a o ‘tkazgan tajribalarida isbot etdi. Quyon b o ‘ynidagi 
simpatik nerv qirqib qo‘yilsa, 1-2 minutdan so‘ng quloq suprasi tomirlari 
kengayishi natijasida quloq terisi qizarganligi va xarorati ortganligi kuzatildi. 
Kesilgan nervni periferik qismi ta ’sirlansa quloq terisi oqarib, ushlab 
k o ‘rganda sovub qolganligi kuzatilgan. Bu qon-tom irlarni torayishi 
hisobiga kuzatilgan. Huddi shunday effekt qorin bo‘shlig‘i organlari, 
buyrak, teri, miya pardalari tomirlarida ham kuzatish mumkin.
T om irlam i toraytiruvchi nervlarlardan tashqari yana tom irlam i 
kengaytiruvchi (vazodilyatatsiya) tolalar ham mavjudligi aniqlangan. 
Ulam i ta ’sirlaganda tom irlar kengayadi. Bunday nervlar mavjudligini 
M.Shif, sal keyinroq K. Bem arlar aniqlashgan. Jag ‘ osti s o ia k beziga 
boruvchi til nervining tarm o g i-C h o rd a thym pani ta ’sirlanganda bez 
tomirlari kengayganligi aniqlangan. Huddi shunday holatni n.pelvicus 
ta’sirlanganda til tomirlari va jinsiy a’zolar tomirlari kengayishi kuzatiladi. 
Tanadagi barcha tomirlar parasimpatik nervlardan innervatsiya olmaydi. 
Adashgan nerv ta ’sirlansa yurak tomirlari torayadi. Simpatik nerv tolalari 
ta ’sirlanganda b a’zi a ’zolardagi, masalan, skelet m uskullari tomirlari 
kengayadi. Chunki sim patik nerv tarkibida vazoqonstruktorlardan 
tashqari vazodilyatatorlar ham bor. Bu nerv innervatsiya qiluvchi 
tom irlarda ikki turdagi 6 va в adrenoreseptorlar mavjud. 6-reseptorlarni 
qo‘zg ‘alishi tomir muskullarining qisqarishiga va tomimi torayishiga olib 
keladi. в -reseptorlam ing qo‘zg‘galishi tom ir muskullarini kengayishi 
n a tija s id a to m irn i k e n g a y tira d i. N o r a d re n a lin k o 'p r o q 6- 
adrenoreseptorlarga ta ’sir etadi. K o‘pgina qon-tomirlarda reseptorlaming 
ikkala turi ham bor. Ularning nisbati bir xil emas. A gar qon-tomirda 6- 
adrenoreseptor k o ‘p b o is a , adrenalin uni toraytiradi, в -adrenoreseptor 
k o ‘p boisa-kengaytiradi.
A gar 6-va в -adrenoreseptorlar bir vaqtda qo‘zg ‘alsa, в-reseptoming 
qo‘zg‘alish samarasi ustun chiqadi-tomir kengayadi.
Orqa miya orqa shoxlarining periferik qismi ta ’sirlansa, (asosan teri) 
tomirlimi kengaytiruvchi effekt kelib chiqadi. Teri tomirlarini kengayishiga 
yana boshqa sabab, reseptor nerv oxirlarida atsetilxolin va gistamin ishlab 
chiqarilib, to ‘qimaga o‘tib yaqin joylashgan tomirga ta ’sir etadi.
296

---

T om irlar tonusi M NS tom onidan keladigan im pulslar hisobiga 
kengayib torayib turadi. Tomirlar tonusini boshqaruvchi m arkaz-tomirlar 
harakatini boshqaruvchi markaz-mavjudligini V.F.Ovsyannikov (1871) 
miya tuzilmalarini qirqib qo‘yish y o ‘li bilan aniqlagan.
Agar miya o ‘zagi to‘rt tepalikning yuqorisidan qirqib qo‘yilsa arterial 
bosim o'zgarm aydi. Uzunchoq m iya bilan orqa m iya oralig‘idan kesib 
qo‘yilsa arterial bosim 60-70 mm sim ust gacha tushib ketadi. Uzunchoq 
miyaning turli qismlarini m exanik ta ’sirlash y o ‘li bilan bu markazning 
joylashgan joyi aniq topilgan. U IV qorincha tubida joylashgan bo‘lib, 
pressor va depressor qism laridan iborat. Pressor m arkaz ta ’sirlansa 
tom irlar torayishi, depressor m arkaz ta ’sirlansa tom irlar kengayishi 
kuzatiladi.
Tomirlar tonusiga yuqoridagi markaziar dan tashqari oraliq miya va 
miya yarim sharlari p o ‘stlog‘i ham ta ’sirlco‘rsatadi.
G ip o talam u sn in g ayrim m ark azlari t a ’sirlansa, arterial bosim
o ‘zgarganligi kuzatiladi. Bitta tuzilmani ta ’sirlash ham pressor, ham 
depresor effekt keltirib chiqaradi. Gipotalamusda pressor tuzilmalar tarqoq 
tarqalgan boTishiga qaramay, orqa qismida depressor tuzilmalar ko'proq 
bo iad i.
Q on a y lan ish in in g b o sh q a rilish id a bo sh m iya y arim sharlari 
p o 's tlo g in in g aham iyati ju d a katta b o lis h ig a qaramay, o ‘tkazilgan 
tajribalar natijalari qarama-qarshidir. Agar tajribada yarim sharlar po‘stlog‘i . 
olib tashlansa qon aylanishiga sezilarli ta ’sir etmaydi. P o ‘stloqning 
peshona va tepa sohalari elektrik ta ’sirlansa arterial bosim o ‘zgaradi. 
Tomirlar torayishi yoki kengayishi kuzatiladi.
Tomirlar tonusini reflektor boshqarilishi tomirlami harakatlantiruvchi 
markazi m a’lum tonik aktiv xolda b o iib , arteriya va arteriolalami qisqargan 
holatda b o lish in i ta ’minlaydi. Bu markazning tonusi esa periferiyadagi 
tom irlar sohasida, gavda yuzasida yotgan reseptorlardan keluvchi 
impulslar, ham da nerv markaziga bevosita ta ’sir k o ‘rsatuvchi gumoral 
om illargabogliq.
V.N. Chernigovskiy bo‘yicha tomirlar tonusini reflektor o‘zgartiruvchi 
tomirlar refleksi ikki guruxga b o lin a d i: