O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

xususiy
va 
tutash.
X u s u s iy to m ir r e fle k s la r i
to m ir la m in g o ‘z id a jo y la s h g a n
reseptorlardan keladigan impulslar hisobiga yuzaga chiqadi. Aorta rav o g i 
va uyqu arteriyasining ichki va tashqi tarmoqlarga b o lin g a n sohasida 
joylashgan reseptorlar katta fiziologik ahamiyatga ega. Yuqorida aytilgan 
tomirlar sistemasining reseptorlar to ‘plangan sohasi- 
refleks chiqaruvchi
soha
deb ataladi. 1866 yilda I.F.Sion va K.Lyudviklar bu soha mavjudligini
297

---

ochishgan. A rterial bosim k o ‘tarilganda aorta devorlari c h o ‘zilib, 
baroreseptorlar ta ’sirlanadi.
Depressor nerv tolalari orqali ta ’sirotlar uzunchoq miyaning tomirlar 
tonusini boshqaruvchi m arkazga borib, efferent tolalar orqali tom irlam i 
silliq muskullariga impulslar kelishi sekinlashadi. Natijada yurak urishlari 
soni sek in la sh a d i. A rte ria l re fle k so g e n so h ad an faq at d ep resso r 
markazgina qo‘zg‘almay, balki arterial bosim tushganda depressor nervda 
impulslar sonr kamayib, adashgan nerv markazi tormozlanadi va simpatik 
nerv faollashadi. Natijada tom irlar torayib, yurak faoliyati kuchayadi va 
oqibatda arterial bosim ortadi. Yuqorida aytilgan ikkala mexanizm manfiy 
qaytar b o g ia n is h orqali boshqarilib arterial bosim ni boshqarishni 
autoregulyator mexanizmi hisoblanadi.
ikkinchi refleksogen soha 1923 yil Gering^orfionidan ochilgan b o iib , 
um um iy uyqu arteriyasini ikkiga - tashqi va ichki tarm oqlariga ajragan 
joyida joylashgan. Bu jo y karotid sinusi sohasi ham deb ataladi.
Uyqu arteriyasida arterial bosimning ortishi shu sohada joylashgan 
baroreseptorlami ta ’sirlaydi va vazokardial refleksni chaqiradi. Bu refleks 
Beynbridj refleksi
deb atalib, buning nitijasida tom irlar kengayib, yurak 
urishlari soni sekinlashadi. Oqibatda arterial bosim pasayadi.
S h u n d ay q ilib , a o rta ra v o g ‘i k a ro tid sin u sd a a rte ria l bosim
qanchalik yuqori b o is a , arterial bosim ni tushiruvchi im pulslar soni 
shuncha kam ayadi. K arotid sinus sohasi ham aorta r a v o g i singari 
ham depressor, ham pressor soha b o iis h i m um kin. U yqu arteriyasida 
b o s im n in g p a s a y is h i b a r o r e s e p to r la r d a n im p u ls la r b o r is h in i 
pasaytiradi va reflektor tarzda tom irlar torayadi. Natijada arterial bosim 
ortadi.
K ichik qon aylanish doirasida arterial bosim ning ortishi, uning 
baroreseptorlarini ta ’sirlab, bradikardiya, gipotoniya va taloq tomirlarini 
kengayishiga olib keladi. (Parin refleksi).Natijada arterial bosim pasayadi, 
o ‘pkada qonni dimlanib qolishi bartaraf b o ia d i.
Arterial bosimda reflektor boshqarilishi nafaqat mexanoreseptorlar, 
balki xemoreseptorlar tomonidan ham boshqariladi. Ular qonni kimyoviy 
ta rk ib in in g o ‘z g a rish ig a se zg ir re se p to rla r h iso b lan ad i. B unday 
xem oreseptorlar aorta ra v o g i va karotid sinusi sohasida joylashgan. 
Ular qonda C 0 2, 0 2 va H+ ionlari qonsentratsiyasi o ‘zgarishiga sezgirlar. 
K aro tid xe m o resep to rlar, asosan, o ‘pk a v e n tily a tsiy a sin i, aortal 
xemoreseptorlar esa yurak- qon-tomir sistemasi faoliyatini boshqarishda 
ishtirok etadi. Xemoreseptorlar yana yurak tomirlarida, taloqda, buyrakda, 
suyak k o ‘m igida, hazm trak tid a va boshqa jo y la rd a m avjudligini
298

---

V.N.Chemigovskiy k o ‘rsatib bergan. Mexano- va xemoreseptorlar venoz 
tizimida ham mavjud.
S h u n d ay q ilib , a o rta r a v o g 'i va u y q u a rte riy a s i s o h a sid a g i 
xem oreseptorlar pressor reflekslam i, mexanoreseptorlam i ta ’sirlanishi 
esa depressor reflekslam i keltirib chiqaradi.
Tutish reflekslar boshqa tizim va a’zolardan yuzaga chiqib, arterial 
bosim ning ortishi bilan nam oyon b o ‘ladi. Bunday reflekslarning gavda 
yuzasidagi reseptorlarga ta ’sir etib yuzaga chiqarish mumkin. Masalan, 
og‘riq b o ig a n d a korin b o ‘shlig‘i a ’zolaridagi tom irlar reflektor tarzda 
torayadi va arterial bosim ortadi. Teri reseptorlariga sovuqning ta ’siri 
natijasida tomirlar torayadi.