O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Qon depolari.
Odam organizmida mavjud qonning hammasi ham qon 
aylanishiga jalb qilinmaydi. Uning 45-50% gachasi qon depolari: taloq, 
jigar, o ‘pka, teri osti tom irlar to ‘rida buladi. Depo rolini venoz sistemasi 
ham o ‘taydi.
Organizmning ehtiyoji kuchayganda qon depolaridagi qon chiqishi 
va aylanib yurgan qonning miqdorini ortishi qon depolarining asosiy 
vazifasidir. Qon depolaridan qonni chiqishiga asosiy sabablar: emotsional 
holat, jism oniy ish, organizmda kislorod yetishmasligi, qon yo‘qotish va 
h.k. b o iish i mumkin.
Taloq.
S u t e m iz u v c h i h a y v o n la r t a l o g 'i u m u m iy q o n d a g i 
eritrotsitlaming 20% gachasini sig‘dira olishi mumkin. Qonning ushlanib 
tu rish ig a sabab, uning qon-tom irlarini o ‘ziga hos tu zilish ig a ega 
ekanligidir.
Qon kapillyarlardan aw aliga yupka kavatli, cho‘ziluvchan sinuslarga, 
s o ‘ngra venulalarga o ‘tadi. Taloq arteriyalari va taloq, sinuslarini
300

---

venulalarga o ‘tayotgan joyida maxsus sfikterlari b o ‘lib, qon kelishi va 
ketishini boshqarib turadi. Sfinkterlar qisqarganda qonni oqib ketishi 
qiyinlashadi va taloqning hajmi kattalashadi. Sfinkterlar to l i q yopilmaydi, 
shuning uchun ham qon plazmasi o ‘ta oladi, shaklli elementlar esa o ‘ta 
olm aydi. O rganizm ni qonga b o lg a n ehtiyoji ortganda sfinkterlar 
b o ‘shashib, qon venoz tomirlarga chiqariladi.
Jigar.
Jigar ham taloq singari m a’lum miqdordagi qonni saqlab turishi 
mumkin. Jigardagi qon taloqdagi singari sirkulyatsiyadan chetda qolmaydi. 
Jigaming depo vazifasi jigar venalaridagi4finkterlari qisqarishiga bogliq. 
Depodan qonning chiqishi reflektor y o ‘1 bilan boshqariladi. Adrenalin 
qonni chiqishini tezlashtiradi. Charv arteriyalarini toraytirib, jigarga qon 
kirishini sekinlashtiradi. Adrenalin bir vaqtda sfinkterlami bo‘shashtirib, 
sinuslar devorlari qisqartiradi. Jigardan qonni chiqishiga kovak venalar va 
qorin sohasidagi venalardagi bosim ham ta ’sir etadi.
0 ‘pka.
0 ‘pkaning depo vazifasi uning arteriya va venalarining 
hajmini o ‘zgarishi hisobiga amalga oshiriladi. 0 ‘pka arteriyalari katta 
qon aylanish doirasi arteriyalariga nisbatan ingichka va cho‘ziluvchan 
b o iib , bu yerda qon 5-6 baravar past bosimda turadi. Lekin asosiy qon 
saqlanuvchi qismi venedar hisoblanadi. U ham yupqa devorli oson 
cho‘ziluvchandir. Ayrim om illar ta ’sirida katta qon aylanish doirasi 
tomirlari torayishi hisobiga o ‘pkada qon to ‘planadi. Shunday qilib,har 
ikkala qon aylanish doirasi tomirlari orasida payvasta b o g la n ish bor.
Teri.
Terining so ‘r g ‘ichsim on osti kavati kapillyarlari kengayib, 
m a ’lum m iqdordagi q o nni s ig ‘dira o lish i m um kin. B u qon ham
harakatlanadi va dimlanib turadi. Bu yerdagi qon kapillyarlar to ‘ridan 
o ‘tmay arterio-venoz anastamozlari orqali o‘tadi. Qonni to ‘planib turishi 
eng avvalo term oreguyatsiya bilan b o g liq .
Limfa sistemasi.
Qon-tomir sistemasidan tashqari organizmda limfa 
tomirlari ham mavjud. Ular organizmda drenaj vazifasini bajaradi. Bular orqali 
suv, oqsillar, kolloid eritmalar, y o g la r emulsiyasi., suvda erigan moddalar, 
hujayralar yemirilishidan hosil b o lg an moddalar qon tizimiga qaytariladi.
Nerv, miya to ‘qimasida va terining yuza qavatidan tashqari barcha 
to ‘qimalarda limfa kapillyarlari bor. Ular berk xalfa-shaklida boshlanib, 
kapillyarlari diametri 10 dan 100 m km gacha b o ia d i. Ularning devorlari 
oson cho‘ziluvchi b o iib , limfa hosil b o lish i kuchayganda 2-3 marta 
kattalashishi mumkin. Bir necha kapillyarlar qo‘shilib limfa tomirlarini 
hosil qiladi. Limfa tomirlari yollarida limfa tugunlari joyJashadi va tomirlari 
bilan bir butun tizimni hosil qiladi. Tugunlar oval shaklda b o iib , gurux 
b o iib joy lashadilar. Insonda ularning soni 460 ta b o ia d i. Bir tomoni sal
301

---

botiq b o ‘lib, davrozasi deyiladi. Bu yerdan arteriya va simpatik nerv 
tolalari kiradi, vena va olib ketuvchi limfa tomirlari chiqadi. Limfa tugunlari 
limfotsitopoez a ’zosi hisoblanadi. Uning p o ‘stloq m oddasida V-va T- 
limfotsitlar hosil boTadi.
Lim fa tugunlari nafaqat mexanik vazifasini bajaradi, balki biologik 
filtr hisoblanadi. Qondagi har xil yot m oddalar bakteriyalar, xafli o ‘sma 
hujayralar, toksinlar va yog‘ oqsillar о ‘tkazilm aynshlab qolinadi.
Lim fa suyuqligi ikkita asosiy yoTlarda y ig ‘ilib vena sistemasiga 
quyiladi. Birinchisi ko‘krak limfa yoTi, ikkinchisi bo‘yin limfa yo‘li.