O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

M a gistral
kapillyarlar
arteriola va venulalar orasida qisqa tutashgan. Boshqalari 
kapillyarlar turi birinchilaridan yon shoxlar oladi 
(yon shox kapillyarlar)
va venulalarda tugaydi.
Funksional jihatdan esa uch tipdagi kapillyarlar farqlanadi: somatik, 
visseral va sinusoid.
Som atik kapillyarlar
devorlari endoteliy va bazal qavatlari uzluksiz 
joylashgan. Ular yirik oqsil m olekulalarini o'tkazm aydi. Suv va unda 
erigan mineral moddalami oson o ‘tkazadi. Bu tipdagi kapillyarlar: terida, 
skelet va silliq muskullarda bosh m iya yarim sharlarining p o ‘stlog‘ida 
uchraydi.
Visseral tipdagi kapillyarlar
devorida «darchalari» b o iib , shira 
chiqaruvchi va ko‘p miqdorda suv va unda erigan m oddalam i so‘m vchi 
yoki m akrom olekulalam i tez transport qiluvchi (buyrak, hazm kanali, 
endokrin bezlar) a ’zolarda b o ia d i.
Sinusoid tipidagi kapillyarlar
b o ‘shlig‘ining kattaligi, endotelial 
qavatning uzunligi, qisman bazal qavatini y o ‘q b o iis h i bilan farqlanadi. 
Bu kapillyarlar suyak ko‘migi, jigar, taloqda ko‘p. Ularning devorlari orqali 
mikromolekulalar va shaklli elementlar oson o‘tadi.
K a p illy a rla rn in g a so siy v a z ifa si: tra n s k a p illy a r a lm ash in u v
jarayonlarini amalga oshirish, hujayralami plastik va energetik mahsulotlar
294

---

bilan ta’minlash va metaboiizm mahsiilotlarini chiqarib tashlashdan iborat. 
Bu jarayonlam i amalga oshirish uchun b a ’zi sharoitlar: kapillyarlarda 
qon oqish tezligi, gidrostatik va onkotik bosim kattaligi, kapillyarlar 
devorining o ‘tkazuvchanligi, to ‘qimani hajm birligida perfuziyalanishi, 
kapillyarlar miqdori.
Bir sutka davomida kapillyarlar to ‘ri orqali 8000-9000 1 qon o ‘tadi. 
Undan kapillyarlar devorlari orqali 201 suyuqlik filtrlanadi, 181 esa qayta 
qonga so'riladi. Limfa tomirlari orqali 21 suyuqlik oqib o ‘tadi.
Venalarda qon aylanishi.
Venoz sistem a postkapillyar venulalardan 
boshlanadi. Sig‘im tipidagi tom irlar b o ‘lib, yuqori cho‘ziluvchanlik va 
past elastiklikka ega, mayda venalar, darvoza venasi va kovak venalardan 
tash q ari, k o ‘p ch ilik v e n a la m i ichki y u zasid a k lap an lari b o ia d i. 
K la p a n la r q o n n i y u ra k k a q a ra b h a r a k a tin i t a ’m in la b , o rq a g a
harakatlanishiga y o i q o ‘ym aydi. Vgnalafga organizm dagi qonning 70- 
80% sig‘adi.
Odam venalaridagi bosimni uning ichiga igna kiritib (bilak venasiga) 
ignani m onom etr bilan ulab aniqlash m um kin. K o ‘krak qafasidan 
tashqarida joylashgan venalarda bosim 5-9 mm sim. ustunigateng. Vena 
pulsi deb, bir yurak sikli vaqtida venalarda bosimni va hajmni o‘zgarishiga 
aytiladi. Kichik va o ‘rtacha diametrdagi tom irlarda vena tomirlarining 
pulsi b o lm ay d i. Vena pulsini faqat yurak yaqinidagi v.jugularis da qayd 
qilish usuli 
flebografiya
deb ataladi.
Flebogrammada uchta tishchalar ajratiladi: a, s, va v. a-tish o ‘ng 
bo im ach a sistolasiga to ‘g‘ri keladi. B o‘Imachalar sistolasi vaqtida kovak 
venalaming quyilayotgan joyidagi xalqasimon muskullari qisqarib, qonni 
b o im a c h a g a oqishi vaq tin ch a to ‘xtaydi. B o im a c h a la r b o ‘shasha 
boshlagach qon b o im ac h ala rg a tusha boshlaydi, vena bosim i yana 
pasayadi. U yqu arteriyasining tebranishlari uni yonida joylashagan 
b o ‘yinturuk venasini tebratadi va s tishni hosil qiladi. Bosim qisqa 
muddatda k o ‘tarilib, yana tusha boshlaydi. B oim achalar qon bilan to lib , 
undagi bosim yana ortadi natijada qon dimlanib, vena tomirlari cho‘ziladi. 
Bu vaqtda uzunchoq tish (v) paydo boiadi.^J
Tomirlarda qon harakatining boshqarilishi.
Tanadagi har bir a ’zo 
normal qon bilan ta ’minlangandagina samarali ishlay oladi. A’zolami ish 
qobiliyatining o ‘zgarishi unda qon aylanishini ham o ‘zgartiradi. Qon 
aylanishining boshqarilishi qonning m inutlik hajm ini o ‘zgarishi va 
regional qon-tom irlarini k o ‘rsatadigan qarshiligi hisobiga am alga 
oshiriladi. Qon aylanishining boshqarilishi shartli ravishda ikkiga -
mahalliy va markaziy neyrogumoral mexanizmlarga bo ‘ linadi.
295

---