O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

nafas
sig ‘imini
tashkil qiladi (500+3000=3500
ml).
Zararli b o !shliq.
Havo alveolalardan tashqari nafas y o lla ri - burun 
b o ‘shlig‘i, hiqildoq, traxeya, bronx va bronxiolalarda ham b o ‘ladi. Bu 
havo gazlar almashinuvida ishtirok etmaydi. Shuning uchun nafas y o ‘llari 
anatom ik zararli bo ‘shliq
deyiladi. Nafas olib chiqarilganda bu yerdagi 
havo m iqdori o ‘zgarm aydi, u taxm inan 140-150 
m l
ga teng. N afas 
havosining V3 qism ini tashkil qiladi. • Shunday q ilib ,500 
m l
nafas 
havosidan 350 
ml
gina o ‘pka alveoialarigacha yetib boradi. Alveolalarda 
oddiv nafas chiqargandan so‘ng o ‘rtacha 2500 
ml
havo b o ia d i (funksional 
qoldiq sig im ). Shunday qilib,oddiy nafas olinganda alveolyar havoning 
(2500:350=7) V7 qismi yangiianar ekan.

---

Havo yo ‘llarining ahamiyati.
Havo y o ‘llarida gazlar almashinuvi 
sodir b o ‘lmaydi, lekin ular nafasda m uhim vazifalam i bajaradi. Havo 
y o ‘llaridan o ‘tayotgan atmosfera havosi namlanadi, isiydi, chang va 
mikroorganizmlardan tozalanadi. Burun b o ‘shlig‘i shilliq pardasi ishlab 
chiqargan shilimshiq suyuqlik kichik zarralami, mikroorganizmlami o'ziga 
yopishtirib - tutib oladi va u yerdan hilpillovchi epiteliy hujayralar 
tashqariga qarab harakat qilib (7-19mm /min), yopishib qolgan tuzilmalami 
siljitadi. Shilim shiq suyuqlik tarkibida bakteriotsid xususiyatiga ega 
b o ‘Igan lizotsim moddasi m avjud.'
C hang-g‘ubor va y ig ‘ilib qolgan shilim shiq hiqiidoq, kekirdak, 
traxeyalardagi reseptorlami ta ’sirlab yo‘tal, bunm bo‘shlig‘i reseptorlarini 
ta ’sirlab esa aksa urish reflekslarini chiqaradi (himoya nafas reflekslari).
Bronxlarning silliq muskullari simpatik va parasimpatik nervlardan 
innervatsiya oladi. Parasimpatik ta’sir kuchayganda bronxlarning muskullari
311

---

qisqaradi va teshigi torayadi. Simpatik nervlar ta ’siri kuchayganda esa 
bronxial muskullar bo‘shashadi va uning teshigi torayadi.
О ‘p ka ventilyatsiyasi.
Vaqt birligi ichida o ‘pkadan o ‘tgan havoning 
miqdori o ‘pka ventilyatsiyasi deb ataladi. Nafas harakatlari hisobiga 
alveolyar havoda gazlar tarkibi o ‘zgaradi. Kislorodning u yerga kirishi 
va karbonat angidridning chiqarib yuborilishi ta ’minlanadi.
0 ‘pka ventilyatsiyasining sam aradorligi nafasning chuqurligi va 
miqdoriga bog‘liq. Katta yoshdagi odam tinch turganida minutiga 16-20 
m arta nafas oladi. Insonda nafas olish nafas chiqarishga qaraganda 
qisqaroq bo‘lib: 1:1,3 nisbatni tashkil qiladi.
0 ‘pka v e n tily atsiy a sin i keng tarq alg an va k o ‘proq m a ’lum ot 
beradigan ko'rsatkichi - 
o p k a n in g minutlik hajmi
b o ‘lib, erkaklarda 
tinch turganda 6-10 
l/min
ni tashkil qiladi va j ismoniy ish baj arganda bu 
ko‘rsatkich 30 dan 100 
l/min
gacha ortishi mumkin.
0 ‘pkaning m inutlik hajmi ventilyatsiyaning qanchalik samaralik 
ekanligini to‘liq ta’riflab bermaydi. Buni quyidagi misol bilan ko‘rib chiqish 
mumkin. Ikki odamda o ‘pka ventilyatsiyasining minutlik hajmi 61 ga teng 
deb faraz qilaylik. Birinchi holda odam minutiga 20 marta nafas olgan, 
har birining hajmi 300 ml. Ikkinchi holda 10 marta nafas olgan, har birining 
hajmi 600 ml. Zararli b o ‘shlik hajmi o ‘rta hisobda 140 ml nafas olish 
chuqurligi 300 m lb o ‘lgan odamda 300-140=160 ml, y a’ni minutlik hajmi 
160 x 20=3200 ml ni tashkil etadi. Ikkinchi holda 600 - 140 = 460 ml, 
minutlik hajm 460 x 10 = 4600 ml ni tashkil qiladi.
Shundan ham ko‘rinib turibdiki, siyrak, lekin chuqur nafas olish ancha 
samarali bo‘lar ekan. Nafas gimnastikasi nafas hajmini orttirishda muhim 
amaliy ahamiyatga ega.
T a n a n in g h o la tig a q a ra b o 'p k a n in g tu rli q is m la ri tu rlic h a
ventilyatsiyalanadi.T ik turganda o ‘pkaning pastki qism lari yuqori 
qism lariga nisbatan yaxshi ventilyatsiyalanadi. A gar inson chalqancha 
yotgan holida b o ‘lsa yuqori va pastki b o ‘limlar orasidagi ventilyatsiya 
farqi y o ‘qoladi, lekin orqa tom oni oldingi tom oniga nisbatan yaxshi 
ventiyatsiyalanadi. Yon tom onga yonboshlab yotganda esa o ‘pkaning 
pastki qismi yaxshi ventilyatsiyalanadi.
I 
Tik tu rganda olpkim ing yuqori va pastki qism larining b ir xil 
* ventilyatsiya bo‘lmasHgib u o‘pka va plevra bo‘ shlig‘ idagi bosimlar farqi 
hisobiga kelib chiqadi. 0 ‘pka m a’lum og‘irlikka ega bo‘lib, uning pastki 
qism ida yuqorisiga nisbatan transpulm anal bosim pastroq. Shuning 
uchun ham nafas chiqarishning oxirida uning quyi qismi kuchliroq eziladi, 
lekin nafas olganda esa oson kattalashadi.
312

---

Nafas olgandagi, chiqargandagi va alveolyar havolarning tarkibi.
Nafas olganda atmosfera havosi alveolalarga bosimlar farqi hisobiga 
qonveksiya y o ‘li bilan kiradi. Inson o ‘pkasi - bronxlari, traxeyadan 
alveolalargacha 23 marta boiinadi. Buning natijasida ularning ko‘ndalang 
kesimi yuzasi 4500 marta ortadi. Shuning natijasida gazlam ing chiziq 
tezligi alveolalarga yaqinlashgan sayin sekinlashadi. Bu esa alveolalardan 
kichik qon aylanishi doirasi tom irlariga gazlam ing diffuziya y o ‘li bilan 
o ‘tishiga qulaylik yaratadi.
Odam atm osfera havosidan nafas oladi, uning tarkibida 20,94%
kislorod, 0,03% karbonat angidrid, 79,03% azot bor. Nafas chiqargandagi 
havo tarkibida 16% kislorod, 4,5% karbonat angidrid, 79,5% azot bor. 
Alveolyar havoda 14% kislorod, 55% karbonat angidrid, 80,5% azot bor.
Nafas chiqargandagi havo tarkibida kislorod k o ‘pligi va karbonat 
angidridining ozligi bilan farq qiladi. Bunday farq b o ‘lishining sababi 
nafas chiqargandagi havo zararli bo‘shliqdagi havo bilan aralashib ketadi. 
Zararli bo ‘shliq havo tarkibi atmosfera havosi tarkibi bilan bir xil. 
0 ‘p ka d a gazlar alm ashinuvi. G azlar diffuziyasi.
A lveolalar tashqi 
yuzasining ko‘pchilik qismi kichik qon aylanishi doirasi kapilyarlari bilan 
birlashgan. Kapillyarlar bilan qoplangan yuzasi o ‘rtacha 100 
m2
ni tashkil 
qiladi. 0 ‘pka alveolalari va qon-tomir orasida aerogematik to ‘siq-o‘pka 
membranasi bo‘lib u endoteliy hujayralaridan, ikkita asosiy membranadan, 
alveolalar epiteliysidan va surfaktan qavatidan iborat. Bu membrananing 
qalinligi 0,3-2,0 
mkm
ga teng.
0 ‘pkada gazlar almashinuvi kislorodning alveolalardan qonga (bir 
kunda o ‘rtacha 500 1), karbonat angidridning esa qondan alveolalarga 
(bir kunda o ‘rtacha 4301) diffuziyayo‘li bilan o ‘tishi uchun aerogematik 
to ‘siqning ikki tom onida alveolalarning havodagi parsial bosim i va 
qondagi gazlar tarangligining farqi b o ‘lishi kerak.
^
Gazlar aralashmasidagi har bir gazning o ‘ziga to‘g ‘ri kelgan atmosfera 
‘■bosim ining qism i shu g azn in g
p a r s ia l b o sim i
d e y ila d i. G azlar 
aralashm asining um um iy bosim ini va uning % hisobidagi tarkibini 
aniqlasak, gazlar aralashmasidagi har qanday gazning parsial bosimini 
hisoblash mumkin. Masalan atmosfera havosining bosimi 760 
mm sim.
ust.
bo‘lgandakislorodni21 % d e b o lsa k ,y a ’n i(1 0 0 % -7 6 0 m m sim u st, 
21%- mm sim ust) 159 
mm sim. ust.
tashkil etadi. A lveolalar havodagi 
gazlaming parsial bosimini hisoblaganda, havo tana haroratida bo‘lganda 
atmosfera bosimining 47 
mm sim ust
ga teng bo'lgan qismi suv bug'lariga 
to‘g‘ri keladi. Qolgan 713 mm kislorod karbonat angidridi va azotga to‘g‘ri 
keladi. Kislorodning alveolyar havodagi m iqdori 14% bo‘lganda:
313

---

y a ’ni 100 
mm sim. ust.ga
teng bo‘ladi.
Karbonat angidridining alveolyar havodagi miqdori 5,5% b o ‘lganda, 
uning parsial bosimi 39,2 (40) 
mm sim ust
ga teng.
Qonda gazlar erkin erigan va kimyoviy birikkan holda b o ‘ladi. Gazlar 
diffuziyasida faqat erigan gazlar ishtirok etadilar.
G azlam ing eruvchanligi quyidagi om illarga bog‘liq: 1. Suyuqlik 
tarkibiga; 2. Suyuqlik ustidagi bosimga; 3 .Suyuqlik haroratiga; 4. Eruvchi 
gaz tabiatiga.
M uayyan gaz erigan suyuqlik bilan tutashganda gazning parsial 
bosimi past bo‘lsa, gazning bir qismi eritmadan chiqib ketadi va eritmada 
gazning miqdori kamayadi. Gazning bosimi yuqori b o ‘Isa, suyuqlikda 
k o 'p ro q gaz eriydi. G azlam ing suyuqlikda erishi yoki aksi dinamik 
muvozanat namoyon b o ‘lguncha davom etadi.
0 ‘pka aerogem atik to ‘sig ‘ining o ‘tkazuvchanligini k o ‘rsatuvchi 
kattalik bu o ‘pkaning diffuzial xususiyati hisoblanadi.. 
O 'pkaning
diffuzialxususiyati
deb membrananing har ikkala tomonida gazlar bosim 
farqi 1 
mm sim. ust.
ga teng b o ‘lganda 1 m inut davomida 
ml
hisobida 
o ‘tgan gazlar m iqdoriga aytiladi. Odam o ‘pkasining diffuzion qobiliyati 
kislorod uchun 25 
ml/min
ga teng. Karbonat angidiridi uchun diffuzion 
qobiliyat shu gazning o ‘ta eruvchanligi hisobiga 20-25 baravar yuqori.