O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

71-rasm. 
Gazlarni qonda tashilishi, o‘pka va to‘qimalarda gaz 
almashinuvi.
C 0 2+H20=
h
2
c o
=
h
++
h c o
3-
Bu qaytar reaksiya muhitdagi C 0 2 ning tarangligiga b o g iiq . Bu 
reaksiya eritrotsitlar ichida b o lad ig a n karboangidraza fermenti ta ’sirida 
(20000 baravar) tezlashadi.
Karbonat angidrid birikmalari, bikarbonat tuzlarining tashilishida 
eritro tsitlam in g aham iyati katta. T o‘qim alarda hosil b o ig a n C 0 2 
kapillyarlarga o‘tadi va plazmada eriydi.
P lazm adan C 0 2 eritrotsitga o l a d i va karboangidraza ferm enti 
ishtirokida karbonat kislotaga aylanadi. Natijada H C 0 3 molekulalari 
miqdori ortadi va qonsentratsiya gradiyenti bo‘yicha plazmaga chiqadi.
317

---

Plazmada K+va Na+kationlari bilan birikib, bikarbonat tuzlarini hosil qiladi. 
Kationlar o ‘m iga xlor anioni eritrotsit ichiga o‘tadi va osmotik bosimning 
sal ko'tarilishiga sabab b o ‘ladi. Natijada eritrotsitlarga suv o ‘tib, hajmi 
sal k attalash ad i. S huning u ch u n ham k a tta qon ay lan ish doirasi 
kapillyarlari eritrotsitlarining hajmi sal kattaroq.
Ayni vaqtda oksigemoglobindan kislorod ajraladi va to'qim alarga 
o‘tadi. Gemoglobin bilan bogian g an kaliy karbonat kislota ta ’sirida ajrab 
chiqadi va kaliy bikarbonat hosil qiladi. Kislotadan ajralgan H+ ionlari 
gem oglobin bilan birikib, kam dissotsiatsiyalanadigan qaytaiangan 
gemoglobin (HHB) hosil qiladi. Qaytaiangan gemoglobin C 0 2ning bir 
qismini o‘ziga biriktirib, karbogernoglobinga (HH BC02)aylanadi. Eritrotsit 
to ‘qirna kapillyarlaridan o ‘tayotganda karbonat kislotasi kaliy ionlarini 
chiqarib yuboradi:
k h b o 2+ h2c o 3 =HHB
+ 
o 2+ k h c o 3
HCG3" ionlarining bir qismi plazmaga o‘tib natriy ionlari bilan birikadi, 
eritrotsit ichiga esa xlor ionlari ion muvczanatini saqlash uchun o ‘tadi.
0 ‘pka kapillyarlarida venoz qondan C 0 2 ning bir qismi alveolalarga 
utadi. A lveolyar xavoda C 0 2 ning parsial bosimi venoz qondagi CO, 
ning tarangligidan pastrok bulgani uchun, C O , kapilyarlardan alveolyar 
xavoga diffuziya yuli bilan utadi. Bu kuyidagi reaksiya bilan tushintiriladi:
H H B + 02+ K H C 03= K H B02+H2C 0 3
H osil b o lg a n karbonat kislotasi parchalanishini karboangidraza 
fermenti keskin tezlashtiradi, natijada C O , alveolyar havoga o ‘tadi.
Karbonat angidridning qonga birikishi va undan ajralib ketishi uning 
qondagi parsial tarangligiga b o g liq . Karbonat angdridi dissotsiatsiya 
egri chizig‘ini hosil qilish uchun ordinata o ‘qiga qonga birikkan karbonat 
angidridining hajmi % va abbssissa o ‘qiga C O , ning parsial tarangligi 
qo‘yiladi.
Pastki egri chiziqdagi A nuqta CO, ning 40 
mm sim ust
ga teng b o lg an
tarangligiga, y a ’ni arterial qonda m avjud bo'lgan tarangiikka to ‘g ‘ri 
keladi. Bu qonda uning miqdori 52 hajm % bikarbonatlar holati da b oiadi. 
Yuqoridagi egri chiziqning nuqtasi C O ,ning 46 
mm sim. ust
ga teng b o lg an
tarangligiga to ‘;g ‘ri keladi. Venoz qonda esa 58 hajm % C O , birikkan 
holda, yuqoridagi va pastdagi egri chiziqning AV c h iz ig i arterial qon 
venoz qonga aynalanayotganda va aksineha,, venoz qon arterial qonga
318

---

aynalanayotganda uning C 0 2 biriktirish xossasining o ‘zgarishiga mos
T o 'qim alarda g a zla r alm ashinuvi.
K atta qon aylanishi doirasi 
k ap illy arlari va t o ‘q im alar orsida k islo ro d v a k arbonat angidridi 
gazlarining alm ashinuvi oddiy diffuziya y o ‘li bilan sodir bo>ladi. 
Gazlaming o ‘tishi kapillyar, to ‘qima va interstitsial suyuqliklar orasidagi 
ularning tarangligi farqi bo‘yicha amalga oshadi.
Kislorodning tarangligi uning iste’mol qilinadigan joylarida eng past 
bo‘ladi. Biologik oksidlanish jarayoni kechadigan jo y mitoxondriyalarda
0,5