O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

308

---

Manometr
67-rasm. 
Nafas olish va chiqarish akti mexanikasini ko‘rsatuvchi 
Donders modeli.
0 ‘pkaning elastik tortishish kuchidan 2/3 qismi alveolalar devorining 
yuza tarangligiga bog'liq.
A lv eo lalarn in g ichki y u zasin i suvda erim ay d ig an 20-100 
nm
qalinlikdagi fosfolipid modda - surfaktan qoplab turadi. U esa alveolalami 
bir-biriga yopishib qolishiga y o ‘l q o ‘ym aydi. Surfaktan 2 tipdagi 
pnevm otsitlarda sintezlanadi. Uning sintezlanishi parasim patik nerv 
t a ’sirlan g a n d a k u c h ay ad i, ad ash g an nerv k esib q o ‘y ilg a n d a esa 
sekinlashadi.
Alveolalardagi bosim nafas olinmaganda va nafas y o ‘llari ochiq 
b o ‘lg an d a a tm o sfe ra b o sim i b ila n teng b o ‘ladi. N afas o lg an d a 
alveolalarda bosim pasaya boshlaydi. B osim pasayishi inspirator 
muskullarning qisqarishiga va nafas yo‘Harming qarshiligiga bog'liq. 
Agarda havo y o ‘llari berk bo‘lsa, kuchli nafas olishga harakat qilinganda 
bosim - 70 
mm sim. ust.
gacha pasayishi mumkin. Nafas chiqarganda 
alveolalarda bosim atmosfera bosimidan yuqoriroq bo‘ladi. Nafas yo‘llari 
to ‘siq b o ‘lib, kuchli nafas chiqarishga harakat qilinganda bosim 100 
mm
sim. ust
.gacha ortishi mumkin.
О 
‘p ka hajmi va sig ‘imlari.
0 ‘rta yoshli odam tinch turganda 500 ml 
(300 dan 800) gacha havoni nafasga oladi. Bu o ‘pkaning 
nafas olish
hajmi
deyiladi. Odam 500 
ml
nafas havosi ustiga yana qo'shim cha 3000
309

---

m l
gacha havo olishi mumkin. Ushbu hajm 
nafas olishning qo ‘shimcha
hajmi
deb ataladi. Tinch nafas olib chiqargandan so‘ng, chuqur nafas 
chiqarish orqali, yana qariyib 1500 
m l
havoni chiqarish mumkin. Bu hajm 
nafas chiqarishning qo ‘shimcha hajmi
deyiladi.
Chuqur maksimal nafas chiqargandan so‘ng ham o ‘pkada yana 1000- 
1500 
m l
miqdorda havo qoladi, bu 
qoldiq hajmi
deyiladi.
Ikki tomonlama ochiq pnevmotoraksdan keyin ham o ‘pkada minimal 
miqdorda havo qoladi. Bu havo o ‘pka alveolalarida qolib ketadi. Inson 
o ig a n d a n so‘ng alveolalardan avvalroq bronxiolalar yopishib qoladi. 
S huning uchun katta odam lar va tu g ‘ilgandan s o ‘ng nafas olgan 
go‘dakning o‘pkasi suvda cho‘kmaydi. 0 ‘lik tug'ilgan bolaning o ‘pkasi 
yozilm agan va ichida havo bo‘lmaganligi uchun suvda cho‘kib ketadi. 
Bu esa sud tibbiyoti amaliyotida katta ahamiyatga ega.
N afas havosi, nafas olish va nafas chiqarishlarning q o ‘shim cha 
havolari y ig in d ila ri (500+3000+1500=5000да/) 
о ‘p k a n in g tiriklik
sig'im ini
( 0 ‘TS) tashkil qiladi. 0 ‘TS insonlam ing yoshiga, jinsiga, 
sog‘lig‘iga, tananing katta kichikligiga, jism onan chiniqqanligiga bog'liq 
bo‘ladi. Uning k o ‘rsatkichi erkaklarda (4000-5000w/) ayollarga nisbatan 
(3000-4500/??/) binnunchako‘proq (25%) bo‘ladi. Odam tik turganda О ‘TS 
k o ‘rsatkiehi yotganga yoki o ‘tirganga nisbatan k o ‘proq b o ‘ladi.
0 ‘pkaga sig 'a olishi mumkin b o ‘lgan m aksim al havo 
о ‘pkaning
umumiy sig ‘imi
deyiladi. Bu ko ‘rsatkich 6500 
ml
(1500+5000=6000»?/) 
qoldiq hajm v a O ‘TS y ig ln d isid an iborat.
Oddiy nafas olib chiqargandan so ‘ng o ‘pkada b o ‘lib, qolgan havo 
miqdori 
fu n ksio n a l qoldiq sig ‘imi
deb ataladi va 3000 
m l
ga teng nafas 
chiqarishning q o ‘shim cha hajm i, ham da qoldiq hajm lardan tashkil 
topgan.
Nafas olishning qo‘shimcha hajmi va nafas havosi birgalikda