O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Tomirlarga gum oral omili 
a ’siri.
Ayrim gum oral om illar
tomirlar tonusini toraytiradi, ayrimlari esa kengaytiradi.
Tomirlarni toraytiruvchi moddalar.
Bularga buyrak usti bezi m ag‘iz 
m oddasi g o rm o n la ri-a d ren a lin v a n o radrenalin, g ipofizning orqa 
b o ‘lagida to'planuvchi gorm oni - vazopressinlar kiradi. A drenalin, 
noradrenalin va vazopressin qon-tomirlarga juda oz miqdorda ham ta ’sir 
eta oladi. Adrenalinning 1.1 O'7 g/ml miqdori ham ta ’sir k o is a ta oladi. 
Natijada arterial bosim k o ‘tariladi. Teri arteriya va arteriolalariga, hazm 
a ’zolari, o ‘pka tomirlariga tom ir toraytiruvchi ta ’sir k o ‘rsatadi.
A so siy to m irla rg a t a ’sir q ilu v c h i o m illarg a b u y rak d a ish lab
chiqariluvchi renin kiradi. U proteolitik ferment b o ‘lib, qonga tushib, 
qon plazmasi 62 globulin angiotenzinogenni parchalab, faolligi unchalik 
yuqori b o ‘lmagan dekapeptid 
angiotenzinogen I
ga aylantiradi.
U esa dipeptidkarboksipeptidaza ta ’sirida, yuqori faollikka ega- 
angeotenzin I I
ga aylanadi.
No.rmal xollarda bu m odda oz miqdorda ishlab chiqariladi. Arterial 
b o sim p a sa y g a n d a , bu m o d d an i ish la b c h iq a rilis h i k u c h a y a d i. 
Angiotenzin II noradrenalinga nisbatan o ‘ta kuchli tom ir toraytim vchi 
effektga ega. Ic h a k la m in g sh illiq q av atid a b o sh m iy an in g ayrim
sohalarida ishlab chiqam vchi v a trom botsitlar parchalanishida hosil 
bo Tishi m odda serotonin pressor effekt chaqiruvchi moddalarga kiradi.
Trombotsitlar parchalanganda hosil bo‘lgan serotinni qon tomirlarini 
toraytirib, qon oqishini to ‘xtatadi.
Vazopressin -g ip o fizn in g orqa b o ia g id a g i gorm on. Bu gorm on 
ta ’sirida o ‘pka arteriya, arteriolalari torayadi, lekin miya, yurak tomirlari 
kengayadi.
Gistamin
asosan bazofillarda, terida, skelet muskullarida oshqozon- 
ichaklaming shilliq qavatida ishlab chiqariladi. Ular yurak, jigar, ichaklar
299

---

tomirlarini kengaytirib, kapillyarlam i qon bilan to ‘lishini kuchaytiradi, 
endoteliy hujayralarning o ‘tkazuvchanligini oshiradi va aylanib yurgan 
qon miqdorini kamaytiradi. Organizmda gistamin miqdori ortib ketsa- 
gistamin karaxtligi (shok) holati kelib chiqadi.
Gormon ta’siri terining qizarishi bilan boshlanadi. Bu xol terini kuchli 
ishqalanganda, issiq ta ’sirida, ultrabinafsha nurlari ta ’sirida, kuchli 
xayajonlanganda kuzatiladi.
Prostoglandinlar
-bu guruxga yuqori biologik faollikka ega b o ig a n
m oddalar kirib, to ‘yinm agan y o g ‘ kislotasi hosilalaridir. Bu gurux
gormonlari birinchi b o iib topilgan joyi prostata bezi.b o ig a n i uchun
shunday nomlanadilar. U lar barcha a ’zo va to'qiindlarda hosil b o ia d i. 
Ta’siri asosan tom ir devorlari silliq muskullariga ta ’sir etadi. B a’zilari 
tom ir muskullarini qisqartirib arterial bosimni oshiradi, boshqalari esa 
tomirlami kengaytirib, bosimni pasaytiradi.
Bradikinin-
ja g ‘ osti va oshqozon osti bezi, o ‘pkada va ko‘pchilik 
a’zolarda mavjud biologik faol modda. U arteriolalar silliq muskullarini 
bo‘shashtirib, arterial bosimni tushiradi. Teriga issiqlik ta ’sir etganda 
shu yerda hosil b o iib , tom irlam i kengaytiradi va ushlab ko‘rganda shu 
soha iliq b o ia d i.
Atsetilxolin-parasim
patik nerv va simpatik vazodilatatorlar oxirlarida 
ishlab chiqariladi. Qondan juda tez parchalanib ketganlagi uchun, uning 
ta ’siri faqat mahalliy hisoblanadi.
M edullin-huyvaknmg
m a g iz m oddasida ishlab chikariladigan lipid 
modda b o iib , qon-tomirlarga kengaytirkvchi ta ’sir k o isatad i.