O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

NAFAS FIZIOLOGIYASI
Nafas - murakkab jarayonlar yig‘indisi b o ‘lib, organizmni kislorod 
bilan ta ’minlab karbonat angidridini chiqarishdan iborat.
Barcha tirik mavjudotlar hayot faoliyati davomida energiya sarflab 
tu rad i. E nergiya,.esa en e rg iy a g a b o y m o d d a la rn in g fe rm e n tativ
parchalanishi natijasida hosil bo iad i. Sarflangan energiya o ‘mini to ld irib
turish kerak. Bu esa murakkab jarayon, biologik oksidlanish hisobiga 
sodir b o ia d i va energiya ajralishi bilan kechadi. Oksidlanish jarayonida 
kislorod ishtirok etsa - aerob, kislorodsiz ketsa-anaerob nafas olish deb 
ataladi. Barcha umurtqali hayvonlar uchun xos holat aerob nafas olishdir. 
Bu jarayon hujayralar mitoxondriyalarida kechadi.
lnson va o ‘pka tipida nafas oluvchi hayvonlarda nafas quyidagi 
jarayonlami o ‘z ichiga oladi: 1. Tashqi nafas (tashqi muhit bilan o ‘pka 
alveolalari orasida havo almashinuvi); 2 .0 ‘pkadagazlar almashinuvi (o‘pka 
alveolalari bilan kichik qon aylanish doirasi o ‘rtasida gaz almashinuvi);
3. 
Gazlam ing qonda tashilishi; 4. qon bilan to ‘qima orasida gazlar 
almashinuvi; 5 To‘qima nafasi (hujayra m itoxondriyalaridagi biologik 
oksidlanish).
Tashqi nafas.
N afas m uskullari va o ‘pka veptilyatsiyasi (havo 
almashinuvi) k o ‘krak qafasi hajmining ritmik, bir m e’yorda o ‘zgarishi 
hisobiga amalga oshiriladi. K o‘krak qafasi hajmining ortishi nafas olish- 
inspiratsiya,
kichrayishi esa -n afas chiqarish- 
ekspiratsiya
deyiladi. 
Bu har ikkala jarayon nafas sikli deyiladi. Nafas olganda atmosfera havosi 
nafas y o lla ri orqali o ‘pka alveolalariga kiradi, chiqarganda esa uning bir 
qismi tashqariga chiqadi.
K o‘krak qafasi hajmining ortishi nafas muskullarining qisqarishiga 
b o g iiq . Insprator muskullar qisqarganda k o ‘krak qafasi kattalashadi. 
Ekspirotor muskullar qisqarganda esa k o ‘krak qafasi hajmi kichrayadi. 
Nafas olish mexanizmi.
N afas olish faol jarayon b o iib , bir qancha
305

---

qarshilikiarni yengishga yo'naltirilgan. Nafas olishda, k o ‘tarilgan ko‘krak 
qafasining og‘irligi, tashqi qovurg‘alararo muskullar, diafragma, ko'krak 
qafasi elastiklik qarshiliklari, to ‘qim alarning qoyushqoqligi, qorin 
b o ‘sh!ig‘idagi bosim, o ‘pkaning elastik qarsMfigi, nafas y o ‘i!arining 
aerodinamik qarshilikiarni yengishga to ‘g‘ri keladi. Nafas olish jarayonida 
k o ‘krak qafasi hajm i uchta-vertikal, sagital va frontal y o ‘lnalishlarda 
kengayadi. Shu vaqtda diafragma yassilashib, pastga tushadi.
Atmosfera havosi
Nafas
olish
Alveolyar_
havo-
Nafas
chiqarish
Arterial qon
Fashqi
nafas
Gazlarni
qonda
tashilishi
Venoz qon
To'qima
nafasi
6 6 -ra s m . Tashqi m uhit va organizm orasida gazlar alm ashinuvi 
(nafas bosqichlari).
Nafas muskullariga asosan k o ‘ndalang targ‘il skelet m uskullari va 
diafragma kiradi. IJlar boshqa skelet muskullari dan o ‘zlarining nihoyatda 
ahamiyatli ekanligi bilan farq qiladi, chunki nafas muskullari butun hayot 
davomida ritmik qisqarib turishi kerak.

---

Ikki turdagi asosiy va qo‘shimcha (yoki yordamchi) nafas muskullari 
tafovut qilinadi. T inch holatda b o lg a n d a so g ‘lom odam ning nafas 
olishini diafragma. va tashqi qovurg^alaranrva to g ‘aylararo muskullar 
ta ’minlaydi.
D iafragm a ham k o ‘ndalang targ‘il muskuldan tashkil topgan bo‘!ib, 
m uskullari qisqarishi hisobiga u gumbaz holatidan yassi holatga o ‘tadi (
1,5 
sm
gacha pastga tushadi) va qorin b o ‘shlig‘i a ’zolarini pastga v ayon 
taraflarga siljitadi, natijada k o ‘krak b o ‘shlig‘i vertikal y o ‘nalishda 
kattalashadi.
Chuqur nafas olganda yoki tez-tez nafas olganda qo‘shimcha nafas 
m uskullari ham ishtirok etadi. B ularga qo v u rg ‘alarni k o 'taru v ch i: 
narvonsimon, katta va kichik ko'krak, oldingi tishsimon muskullar, yelka 
kamarini va yelkani qimirlatmay turuvchi muskullar-trapeslyasimon, 
rombsimon, k o ‘rakni ko‘taruvchi muskullar kiradi.
Nafas chiqarish mexanizmi.
Nafas chiqarish passiv jarayon b o ‘lib, 
nafas olish m uskullari bo‘shasha boshlagach ,yuqorida sanab o ‘tilgan 
qarshiliklar ta’sirida, diafragma gumbazi ko‘tarilib ko‘krak qafasi dastlabki 
holiga qaytadi.
Tez-tez va chuqur nafas chiqarilganda esa nafas chiqarish muskullari 
ishtirok etadi. Bularga: ichki qovurg‘alararo muskullar, qorin muskullari 
(qiyshiq, ko‘ndalang va to ‘g ‘ri) qo‘shimcha nafas chiqarish muskullariga 
yana umurtqani bukuvchi muskullar ham kiradi.
P le v ra va a lv e o la bo ‘sh liq la rid a g i bosim .
K o ‘k rak q afasid a 
jo y lash g an o ‘pka va k o ‘krak qafasi seroz parda-plevra bilan o ‘ralgan. 
Plevrani pariyetal va visseral varaqlari boTib, ularning oralig‘ida seroz 
s u y u q lik m av ju d . S u y u q lik ta rk ib i b o ‘y ic h a lim fa su y u q lig ig a
o ‘xshash.
Plevra bo‘shlig‘ida bosim atmosfera bosim idan past boTadi. Buni 
quyidagi tajribada kuzatish mumkin. Buning uchun rezina naychalar orqali 
«U » simon shisha nayga simob toTdirilib, rezina naycha orqali ignaga 
ulab plevra b o ‘shlig‘iga kiritiladi. M onom etm ing ko‘rsatkichi, bosimlar 
farqi hisobiga, plevra b o ‘shlig‘i tomon ulangan qismi k o ‘tariladi. Bu esa 
b o ‘shliqdagi bosim atmosfera bosimidan past ekanligini ko‘rsatadi. Tinch 
nafas olgan paytda u yerdagi bosim - 6 
mm simob ustunigacha
pasayadi. 
O ddiy nafas chiqarganda esa plevra bo‘shlig‘idagi bosim atmosfera 
bosim idan - 3 
mm sim.ustuniga
kam. Chuqur nafas olganda bu yerdagi 
bosim lar farqi 20 
mm sim ust.
ga teng.
Oddiy holatlarda plevra b o ‘shlig‘ida havo b o im ay d i. A gar plevra 
varaq!arm ing bir butunligi buzilib, u yerga havo kirib qolsa, plevra
307

---

b o ‘shlig1 idagi bosim atmosfera bosimi bilan tenglashib qoladi, bu holatni 
plevmotoraks
deyiladi. Natijada o ‘pka bujmayib qoladi, uning nafas olish 
vaqtida kengayishi chegaralanadi, bu holat og‘ir asoratlarga olib keladi 
va hatto o ‘limga olib kelishi mumkin.
K o ‘krak qafasi ochilganda, jarohatlanganda o ‘pka bujmayadi 
ochiq
pnevm otoraks
vujudga keladi. A gar igna orqali plevra b o ‘shlig‘iga 
m a ’lum m iqdorda havo yuborilsa, 
yopiq pnevm otoraks
vujudga keladi. 
Y opiq p n e v m o to ra k s tib b iy o td a ta s h x is q o ‘y is h va d a v o la s h
m aqsadlarida hosil qilinadi. Ikki tom onlam a ochiq pnevm otoraks 
holatida zudlik bilan tibbiyot yordam k o ‘rsatilmasa o ‘limga olib kelishi 
m umkin. Bunday holatda su n ’iy nafas oldirish, y a ’ni nafas y o ‘llari 
orqali o ‘pkaga havoni ritm ik ravishda kiritish yoki k o ‘krak qafasini 
tabiiy nafas harakatlari kabi sun’iy ritm ik kengaytirish va qisish kerak. 
Yopiq pnevm otoraks b o ‘lganda u yerdagi havo m a’lum vaqt o ‘tgandan 
so ‘ng qonga so ‘rilib ketadi va yanap lev ral b o ‘shliqdagi bosim manfiy 
b o ‘lib qoladi.
Plevra b o ‘shlig‘ida bosimning manfiy b o ‘lishiga asosiy sabab, bu 
o ‘pka to ‘qim asining elastik tortishish kuchi va plevra pardalarining 
havoni so‘rish xususiyatiga ega ekanligi.
Nafas olish va chiqarish vaqtida k o ‘krak qafasi b o ‘shlig‘i kengayib 
kichrayib turadi. Shunga monand ravishda o ‘pka ham passiv ravishda 
kengayib, kichrayib harakat qiladi. B unday h arakatlarni D onders 
m odelida o ‘rganish m um kin. D onders m odeli tubiga rezina parda 
qoplangan shisha idishdan
iborat. Idishning yuqori qismi berkitilgan b o ‘lib uning o ‘rtasidan 
shisha nay o ‘tkazilgan. Unchalik katta bo‘lmagan hayvondan (kalamush, 
quyon yoki mushukcha) qirqib olingan o ‘pka traxeya, bronxlari bilan 
birgalikda shisha idishchaga o ‘matiladi. Idish ichidagi bosim monometr 
orqali o ‘lchanishi mumkin. Idishning rezina pardali tubi pastga tortilsa, 
idish hajmi kattalashadi, ichidagi bosim atmosfera bosimidan past b o ‘lib 
qoladi, o‘pka to ‘qimasi cho‘zilib, ichiga atmosfera havosi kiradi. Rezina 
pard a tubi q o ‘yib y u b o rilsa, avvalgi jo y ig a qaytadi. Id ish hajm i 
kichrayadi; o‘pka to ‘qimasi elastik xossalari tufayli siqiladi, ichidagi bosim 
k o ‘tarilib, havo o ‘pkadan tashqariga chiqadi.
0 ‘p k a to'qim asining elastik tortish kuchi.
0 ‘pka to ‘qim asining 
elastik tortish kuchi uch omilga bog‘liq:
1) alveolalar ichidan qoplanib turuvchi (surfaktan) moddaga;
2) o ‘pka to ‘qimasi elastik tolalarining tarangligiga;
3) bronxlar muskullarining tonusiga.