O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

72-rasm. 
Nafas olish (inspiratsiya) vaqtida o‘pka to‘qimasi cho‘zilganda 
n.vagus-ning periferik uchidagi harakat toklari (Edriandan).
Yuqoridan pastga: 1-adashgan nervdagi impulslar; 2-nafas yozuvi
(inspiratsiya - yuqoriga, ekspiratsiya - pastga); 3-vaqt belgisi.
N afas olish va chiqarishning chuqurligi k o ‘p jih atd an shularga 
b o g liq . 1868 yilda Gering va Breyyerlar o ‘pkaning hajmi o ‘zgarganda 
kuchli va doim iy nafas reflekslari kelib chiqishini aniqlagan. 0 ‘pka 
hajmining o ‘zgarishi uchta reflektor effektni keltirib chiqaradi: 1. Nafas 
olganda o ‘pkaning cho‘zilishi inspiratsiyani to ‘xtatib qo‘yishi mumkin 
(,inspirator torm ozlovchi refleks).
2. N afas chiqarganda o ‘pkaning 
cho‘zilishi nafas chiqarish davrini uzaytirib, keyingi nafas olish davri 
boshlanishini sekinlashtiradi 
(ekspirator yengillashtiruvchi refleks).
3. 
0 ‘pkaning kuchli darajada cho‘zilishi qisqa vaqtda (0,1-0,5 s) inspirator 
muskullarini kuchli qo‘zg‘atadi va xo‘rsinish kelib chiqadi (XED 
ning
paradoksal effekti).
N afas m arkazi faoliyati o ‘pka hajm ining o ‘zgarishi bilan uzviy 
bogiangan. Gering Breyyer refleksi nafas markazi bilan nafas a ’zolari 
orasidagi hajm qaytar b o g lan ish n i ta ’minlaydi.
324

---

Gering va Breyyer refleksi nafas chuqurligi va miqdorini nazorat qiladi.
K atta yoshli odam da tinch turganda Gering va B reyyer refleksi 
unch alik aham iyatga ega em as. A gar adashgan n erv lar vaqtincha 
m ahalliy anestetiklar bilan blokada qilib qo‘yilsa, nafas chastotasi va 
ch u q u rlig ig a sezilarli t a ’sir etm aydi. G ering va B rey y er refleksi 
chaqaloqlarda yaxshi rivojlangan.
N afas boshqarilishida xem oreseptorlarning aham iyati.
Tashqi 
nafasning asosiy vazifasi arterial qon gazlar tarkibini m e’yorda ushlab 
turish, kislorod va karbonat angidridi gazlari tarangligini ta ’minlashdan 
iborat. Odam qonida kislorod va karbonat angidridning tarangligi ham 
bir xilda saqlanadi. Bu o‘pka ventilyatsiyasining metabolitik jarayonlarga 
p ro p o rsio n a l ra v ish d a k u chaygani h iso b ig a so d ir b o ‘ladi. N afas 
o la y o tg a n havocfa C 0 2 m iq d o rin in g o rtish i va 0 2 m iq d o rin in g
yetishmasligi, nafas hajm tezligini orttiradi, natijada alveolyar havoda va 
arterial qonda C 0 2 va O , tarangligi deyarli o‘zgarmaydi.
N afas boshqarilishida qondagi gazlar tarkibining ahamiyatini 1890 
yilda L.Frederik ikki hayvonning qon-tomirlarini chalkashtirib ulash usuli 
yordatmida o‘tkazgan tajribasida isbotlab berdi. Narkoz berilgan ikki itning 
uyqu arteriyalari va b o ‘yinturuq venalarini alohida qirqib kesishtirib 
ulagan. Tomirlar shunday ulanib, b o ‘yindagi boshqa tom irlar qisib 
q o ‘yiilgach, birinchi itning boshi o ‘z tanasidan kelayotgan qon bilan 
ta ’minlanm agan, balki ikkinchi itning tanasidan kelayotgan qon bilan 
ta ’m inlangan, ikkinchi itning boshi esa birinchi itning tanasidan qon 
olib turgan. A garda shu itlardan birining traxeyasi qisib qo‘yilsa, biroz 
vaqt o ‘tgandan so‘ng, uning nafasi to ‘xtab qoladi (
apnoe
), ikkinchi it 
esa t ez-tez nafas olib xalloslaydi (
dispnoe
). Bunga sabab, birinchi itning 
tr a x e y a s i q is ilg a n d a u n in g ta n a s id a g i q o n d a C 0 9 k o ‘p a y a d i 
(giperkapiya
) va 0 2 miqdori kamayadi 
(gipoksemiya).
Qon birinchi itning 
tanasidan ikkinchi itning boshiga boradi va uning nafas m arkazini 
q o ‘
2
;g ‘a ta d i. S hu s a b a b li ik k in c h i itd a n a fa s k u c h a y a d i 
(giperventilyatsiya),
natijada ikkinchi it tanasidagi tom irlarida C 0 2 
tarangligi pasayadi, 0 2 tarangligi esa ortadi.
S!hu ikkinchi it tanasidan kislorodga boy va karbonat angidridi kam 
qon birinchi itning boshiga kelib, unda nafas olishni to ‘xtatib qo‘yadi. 
C 0 2„ vodorod ionlari va gipoksiya nafas markazi neyronlariga ta ’sir etib 
nafats faoliyatining kuchayishiga sabab b o ‘ladi.
B u omillar ta’sirida nafas markazi faoliyati kuchayadi. Nafas faoliyatini 
boshqaruvchi xemoreseptorlar ikki guruhga bo‘linadi: periferik (arterial) 
va markaziy (medulyar).
325

---