2-Tema. Finans bazarının` klassifikatsiyası ha`m onın` tu`rleri

2-Tema.Finans bazarının` klassifikatsiyası ha`m onın` tu`rleri

1. Bazar qatnasiqlarinda finans bazari ha`m bahali qag`azlar bazarinin` payda boliwi ha`m qa`liplesiwi

2. Finans bazari ha`m bahali qag`azlar bazarinin` ekonomikadag`i roli, orni, maqseti, waziypalari ha`m a`hmiyeti.

3. Finans sistemasinin` waziypalari ha`m klassifikatsiyasi. Resurslar ha`m o`nimler bazarlari

4. Finans bazari ha`m bahali qag`azlar bazarinin` klassifikatsiyasi ham olarg`a qisqasha minezleme

1. Bazar qatnasiqlarinda finans bazari ha`m bahali qag`azlar bazarinin` payda boliwi ha`m qa`liplesiwi

Bazar ekonomikasi tovar-pul qatnasiqlarina tiykarlang`an ha`m olarg`a say ekonomikaliq nizamlar, yag`niy bazar qatnasiqlari qag`iydalari tiykarinda basqarilatug`in ekonomika tu`siniledi. Bazar qatnasiqlari bolsa satiwshi menen qariydar ortasindag`i ekonomikaliq baylanislardi an`latadi.

Bazar ekonomikasina o`tiw bul a`ytewir maqset emes, ba`lki ekonomikag`a bazar qatnasiqlarin du`ziw, ja`miyetti jan`alaw joli esaplanadi ha`m ol:

-ekonomikaliq xizmettin` erkinligine;

-mu`likshiliktin` ha`r-tu`rliligine;

-bahalardin` erkinligine;

-ba`sekeleslik gu`reske;

-jeke huqiq ha`m erkinliklerdin` qarar tabiwina;

-da`ramattin` sheklenbegenligine;

-antimonopol ekonomikanin` payda boliwina erisiwde o`z ko`rinisin tawadi.

Bazar o`zine ta`n strukturag`a iye bolg`ani menen quramali sistema bolip esaplanadi. Usig`an baylanisli ol ha`r tu`rli tu`rlerge bo`linedi.

Bazardi aldi-satti bolip o`tetug`in ob`ektlerinin` materialliq ta`repinen qarag`anda tutiniw tovarlari ha`m xizmetleri bazari, islep shig`ariw qurallari bazarlari, miynet bazari, finans bazari, intellektual tovar bazari, shou-biznes bazarina bo`liw mu`mkin ha`m oni to`mendegi sxemada ko`riw mu`mkin.

Sxema

		Tutiniw tovarlar bazari
Finans bazari				Resurslar bazari
		BAZAR

Intellektual tovarlar bazari				Miynet bazari
		Shou-biznes bazari

Tutiniw tovarlari ha`m xizmetler bazari tutiniwshilar bazari bolip, xaliq ushin za`ru`r bolg`an tovar ha`m xizmetlerdin` aldi-sattisin bildiredi. Tutiniw bazarinda xaliq o`zi tutiniw ushin tovarlar ha`m tovar tu`rindegi pulli xizmetlerdi satip aladi. Bul jerde satiwshilar menen qariydarlar ortasinda aldi-satti qatnasiqlari ju`z beredi, pul iyesi tovar alsa, tovar iyesi pul aladi.

Islep-shig`ariw resurslari bazari islep shig`ariwdi ju`rgiziw ushin za`ru`r bolg`an ha`m tovarg`a aylang`an miynet qurallari, shiyki zat materiallarinin` tuwridan-tuwri yamasa da`ldalshilar arqali aldi-satti qiliniwi tu`siniledi. Bul bazarda mashina, u`skene, a`spablar, jer, shiyki zat, janar may ha`m materiallar aldi-sattisi qilinadi.

Resurslar bazari o`zinin` u`sh belgisi menen basqa bazarlardan ayirilip turadi.

1. Bul jerde tiykarinda miynet o`nimi bolmag`an, tabiyat ta`repinen inam etilgen bola turip mu`likshilik sebepli tovarg`a aylang`an qural-jerde almastiriladi.

2. Aldi-satti etilgen tovarlar o`z iyesin o`zgertiw, yag`niy olarg`a mu`lk ob`ektlerinen basqa mu`lk ob`ektine aylaniwi sha`rt emes. Olar o`z iyesi mu`lki bolip qalg`ani halinda satip alg`anlar ta`repinen tutiniladi. Bunda quraldin` tutiniw huqiqi satiladi.

3. Usi bazardag`i almasiw qatnasiqlari a`dette tikkeley islep shig`ariwshi ha`m tutiniwshi ortasinda ju`z beredi. Olar ortasinda da`ldalshilar az jag`daylarda is ju`rgizedi.

Miynet bazari-jumis ku`shin aldi-satti qatnasiqlarin bildiredi. Jumis ku`shi insannin` miynet etiw qa`bilieti sipati tovarg`a aylanadi, aldi-satti arqali islep shig`ariwdin` tiykarg`i faktori bola aladi. Potentsial miynet qa`bileti bazardan o`tip real a`melde islep atirg`an miynet qa`bilietine aylanadi. Miynet bazari aniq tu`rlerde ju`z beredi. Olardan en` qolayi miynet birjasi bolip esaplanadi. Birjada is ku`shine bolg`an talap penen is ku`shine bolg`an usinis bir-biri menen baylanisidi.

Intellektual tovarlar bazari bazardin` arnawli tu`ri bolip, aqil miynet o`nimi balatug`in tovarlar ha`m xizmetlerdin` almasiliwi bildiriledi. Ol tsivilizatsiyalang`an bazar ekonomikasinda ken` rawajlang`an boladi. Bul jerde satiwshilar ha`m tutiniwshilar arnawli tovar esaplang`an ilimiy ideyalar, texnikaliq jan`aliqlar, ha`r-qiyli xabarlardi aldi-satti etiw maqsetinde qatnasiqta boladi.

Shou-biznes bazari intellektual tovar bazarinin` en` iri tu`rlerinen biri esaplanadi. Bul bazar ja`rdeminde ha`r tu`rli pulli tamashalar ko`rsetiw joli menen da`ramat tabiladi. Shou-biznes bazari menen arnawli firmalar, ma`deniy-qosiq birlespeleri yamasa ayrim biznesmenler shug`illanadi.

Shou-biznesten tu`setug`in da`ramat:

-xaliqtan alinatug`in tamasha haqi;

-firmalardan tu`setug`in reklama puli;

-tamashago`ylerge sawda xizmetin ko`rsetiw haqi ha`m basqalardan du`ziledi.

Finans bazari-bul bazar sistemasinin` za`ru`r bo`legi bolip, finans resurslari, yag`niy pul ha`m pulg`a ten`lestirilgen qag`azlar bazari bolip ha`m sonin` menen bir qatarda finans sistemasinin` ajiralmas bo`legi bolip esaplanadi.

Finans bazari ken` ma`nisinde pul bazari, kapital bazari, investitsiya bazari, bahali qag`azlar bazari, valyuta bazari, qamsizlandiriw bazari ha`m basqalardi birlestiredi. Pul bazari qisqa mu`ddetli kredit bazari, kapital bazari bolsa uzaq mu`ddetli kredit bazari ekenligi menen ajiralip turadi. Bul bazarda puldarlar, bankler ha`m pulg`a mu`ta`jler qatnasadi, satilg`an pul bahasi bolsa protsentti keltiredi. Bahali qag`azlar bazarinda aktsiya, g`aziyne minnetlemeleri, sertifikatlar aldi-satti qilinadi. Bul fond bazari dep ju`rgiziledi. Bahali qag`azlardin` da`slepki satiliwi birlemshi fond bazarinda o`tkiziledi. Olardin` qayta satiliwi ekilemshi bazarda fond bazarinda ju`z beredi, oni fond birjasi dep ju`rgizedi.

Finans bazarinin` ja`ne bir tu`ri valyuta bazari bolip esaplanadi. Bul jerde tu`rli ma`mleketler valyutasi aldi-satti qilinadi, bazarda ka`rxana, firma, ma`mleket ha`m puxaralar qatnasadi. Olardan biri valyuta satsa, ekinshisi oni satip aladi. O`zbekstan Respublikasinda valyutani aldi-satti etiw operatsiyalari menen Orayliq bank ha`m Respublika sirtqi ekonomikaliq Milliy banki shug`illanadi.

2. Finans bazari ha`m bahali qag`azlar bazarinin` ekonomikadag`i roli, orni, maqseti, waziypalari ha`m a`hmiyeti.

Bazar qatnasig`i sistemasinda finans bazarinin` a`hmiyeti to`mendegi qolayli jag`daylardi ta`miyinlewi menen aniqlanadi:

- ekonomikani ha`m o`ndiristi rawajlandiriw ushin bos turg`an finansliq-investitsiyaliq qarjilardi tartiw;

- ekonomikadag`i na`tiyjeli emes tarawlardin` kapitalin kelejegi bar tarawlarg`a o`tiwin ta`miyinlew;

- byudjet qitshilig`in qaplaw ushin aqshalay qarjilardi tartiw;

-Finans bazari (Respubikaliq Orayliq bank)nin` anrawli indikatorlari menen ekonomikanin` jag`dayin bahalaw;

- valyuta kursi ha`m inflyatsiya tezliginin` o`zgerisine operativlik ta`siri.

Finans bazarinin` uliwma bazar ortalig`indag`i ornin, ha`r qaysisi o`zinin` sferasi menen shegaralang`an 4 qatlamnan turatug`in uliwma bazardi ortaliq tu`rinde keltirip aniqlaw mu`mkin (sizilma 1.2.1.)

1-sizilmada keltirilgen uliwma bazar ortalig`i sferasinin` sxemasinda, I sirtqi u`lken maydan keltirilgen ha`m onnan keyin gezek penen II, III, IV, V, VI aylanbalar keledi. Olardi ayirip qarap o`tsek:

- II ha`m III maydannan turg`an (krug) aylanbalar finans bazariindag`i birjadan tis ortaliq sferasin ko`rsetedi, ol: II maydan-qisqa mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivlerdin` birjadan tis bazarinin` ortaliq sferasi ha`m III maydan-orta-uzaq mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivlerdin` birjadan tis bazarinin` ortaliq sferasi.

Birjadan tis finans bazari-finansliq instrumentler bolip esaplanbaytug`in tovarlar (xizmetler) satip alinatug`in ha`m satilatug`in uliwma bazar ortalig`in o`zinin` finansliq instrumentleri menen ta`miyinleytug`in bazar.

1.2.1 sizilma. Bazar ortalig`i modeli.

- IV ha`m V maydannan turg`an aylanbalar birjadan tis bahali qag`azlar bazari ortalig`i sferasin ko`rsetedi, ol: IV maydan-qisqa mu`ddetli bahali qag`azlardin` birjadan tis bazardag`i ortaliq sferasi ha`m V maydan-orta-uzaq mu`ddetli bahali qag`azlardin` birjadan tis bazardag`i ortaliq sferasi bolip esaplanadi. Bahali qag`azlar bazari birjadan tis finans bazarinin` ortaliq sferasin o`zinin` bahali qag`azlari menen ta`miyinleydi.

-VI aylanba (ishki yadro tu`rinde) fond birjasinin` ortaliq sferasin ko`rsetedi. Fond birjasi, birjadan tis ortaliq sferasin ta`miyinleydi: qisqa mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivler bazari (II), orta-uzaq mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivler bazari (III), qisqa mu`ddetli bahali qag`azlar bazari (IV), orta-uzaq mu`ddetli bahali qag`azlar bazari (V).

Finans bazarinin` tiykarg`i maqseti bolip, kapitaldin` ekonomikada na`tiyjeli ha`m erkin ha`reketi (bo`listiriw ha`m qayta bo`listiriw) ushin qolayli jag`daylar jaratip beriw esaplanadi. Bul maqsetlerdi a`melge asiriw ushin belgili bir jag`daylar bar boliwi za`ru`r.

Tiykarg`i jag`daylar qatarina to`mendegilerdi kirgiziw mu`mkin:

- bazar ekonomikasinda nizamlardin` ha`reket etiw mexanizmin ta`miyinlew;

- ba`sekenin` rawajlaniwi ha`m bahadag`i onsha joqari bolmag`an kurstin` ayirmashilig`inin` esabinan jetilisetug`in finansliq instrumentlerdin` sapasinin` joqari ko`rsetkishin ta`miyinlew;

- finansliq instrumentlerdin` erkin sawdasin ta`miyinleytug`in rawajlang`an sawda sistemasinin` barlig`i;

- investitsiyalardin` ma`plerin qollap-quwatlaytug`in ha`m huqiqin joqari da`rejede qorg`awdi ta`miyinleytug`in, bazardi retlestiretug`in na`tiyjeli sistema menen tamiyinleniwi;

-bazardi haqiyqiy, isenimli, o`z waqtinda (operativlik) mag`liwmatlar menen ta`miyinlew ha`m bul mag`liwmatlardin` to`mendegiler ta`repinen mag`liwmatlardin` an`sat aliniwi:

• 
  emitentler o`zinin` finansliq jag`dayi, basqariw organinin` du`zilisi ha`m kadrlar menen ta`miyinleniwi, finansliq instrumentlerdin` aldindag`i emissiyasi boyinsha, tartilatug`in qarjilardan paydalaniw jobasi, ta`wekelshilik h.t.b;
  
• 
  o`zinin` juwapkershiligi ha`m minnetlemeleri, professionalliq xizmetti ta`miyinlew ta`rtibi, bazardin` professional qatnasiwshiwlarinin` kvalifikatsiyalari;
  
• 
  listing jag`dayi, sawda ta`rtibi boyinsha sawdani sho`lkemlestiriwshiler h.t.b.;
  
• 
  normativlik-huqiqiy bazadag`i o`zgerislerdi retlestiretug`in organlar, bazardag`i qatnasiwshilardin` xizmetin, qadag`alaw sistemasi ha`m jumis ta`rtibin saqlaw.
  

Finans bazarin sha`rtli tu`rde ekige bo`liwge bolatug`in bir qatar funktsiyalardi orinlaydi: uliwma bazarliq funktsiyasi, spetsifikaliq funktsiya-bul finans bazarin basqa bazarlardan ayirip turadi. Uliwma bazarlik funktsiyalarg`a to`mendegilerdi kirgiziw mu`mkin:

- kommertsiyaliq funktsiya, yag`niy bazardag`i xizmetinen payda aliw funktsiyasi;

- bahali (tsenovoy) funktsiya, yag`niy bazar bahasi ha`reketin ha`m qa`liplesiw protsessin ta`miyinlew;

- mag`liwmatalar funktsiyasi, yag`niy bazar onin` qatnasiwshilari ha`m sawda ob`ektleri tuwrisinda bazardin` mag`liwmatlarin o`zinin` qatnasiwshilarina jetkerip beredi;

- retlestiriw funktsiyasi, yag`niy bazar sawda ha`m og`an qatnasiw ta`rtibin islep shig`adi.

Finans bazari spetsifikaliq funktsiyasina to`mendegilerdi kirgiziw mu`mkin:

- o`z gezeginde 4 kishi funktsiyag`a bo`liwge bolatug`in bo`listiriw ha`m qayta bo`listiriw funktsiyalari: 1) finansliq resurslardi tarawlar arasinda ha`m bazar xizmetinin` sferalarina bo`listiriw ha`m qayta bo`listiriw; 2) amanatti o`tkiziw; 3) ma`mleketlik qitshiliqti finanslastiriw, inflyatsiyaliq emes tiykarg`i, yag`niy qosimsha aqsha qarjilarin aylanisqa shigariw esabinan; 4) aqsha massasin basqariw.

- baha ha`m finansliq ta`wekelshilikti qamsizlandiriw funktsiyasi, yamasa xedjirlew.

Finans bazari ha`m Orayliq banktin` tiykarg`i funktsiyalarinin` biri bolip finansliq instrumentlerdin` kursin belgilew esaplanadi.

Xaliq-araliq statusqa iye zamanago`y finansliq bazar, ha`zirgi jag`dayda ekonomikada to`mendegi bir-biri menen baylanisqan roldi oynaydi:

1. "Barometr", yag`niy ekonomikanin` jag`dayin o`lshewshi;

2. "Kamutator" finansliq resurslardi ekonomikag`a bo`listiriw ha`m qayta bo`listiriw protsessi qozg`alisin basqariya;

3. "Katalizator" ekonomikadag`i ba`sekeleslik ortaliqti rawajlandiriw;

4. "Internatsionalizator" du`n`ya ju`zlik ekonomikag`a ha`m finans bazarinin` qatnasiwshilari;

5. "Standatizator" finansliq instrumentler ha`m finans bazarindag`i finansliq instrumentler menen operatsiyalar texnologiyasi;

6. "Stimulyator" investordin` huqiqin ha`m ta`wekelshilik jag`dayinda finansti basqariw na`tiyjeliligi joqari da`rejede qorg`ang`anlig`ina jetisiw esabinan ta`miylenetug`in ekonomikadag`i bazar sub`ektlerinin` investitsiyaliq aktivligi;

7. "Reguliyator" bazar ekonomikasi protsesslerinin` stixiyali ag`imi;

8. "Stabilizator" finansliq instrumentler boyinsha usinis ha`m talaptin` ten`ligi ha`m ekonomikadag`i ba`sekenin` rawajlaniwina tiykarlang`an bazardag`i bahalar;

9. "Informator" bul o`zinin` mag`liwmatinin` aniqlilig`i menen ta`wekelshilikti pa`seyittiretug`in ekonomikadag`i bazar sub`ekt;

10. "Sek`yurizator"-bunda finans bazari bahali qag`azlar menen toltirilip bariladi ha`m ko`pshilik jag`daylarda bahali qag`azlar finansliq qatnasiqtag`i aqshani almastirip baslaydi;

("Sintezator", "Analizator", "Zerkalo", "Protsessor", Industriya", "Mexanizm", "Totalizator", "Ob`edinetel`", "Gipermarket", "Rinochniy sredi", "Finansovogo globalizator" ha`m "Konvertor") usillardi o`z betinshe jumista o`zlerin`iz oqip alasiz.

3. Finans sistemasinin` waziypalari ha`m klassifikatsiyasi. Resurslar ha`m o`nimler bazarlari

Finans bazari ha`m olarg`a xizmet ko`rsetetug`in mekemeler ma`mleketttin` finans sistemasin quraydi.

Finans sistemasi ma`mleket ekonomikasi ushin haqiyqiy kerek bolg`an ko`plegen za`ru`r waziypalardi orinlaydi:

1. Jiynaw waziypasi. Finans mekemeleri sistemasi xaliqqa, ka`rxananlarg`a protsentli ha`m protsentsiz amanatlar, bahali qag`azlar-depozit sertifikatlari, obligatsiyalar tu`rindegi pul jiyinlarinin` ha`r tu`rli usillarin usinis etedi. Finans mekemeleri ka`rxanalar ha`m u`y xojaliqlarinin` ‘waqtinshaliq ha`reketsiz turg`an pullar’ inin` satiliw qa`bilietin saqlaw ha`m ko`beyttiriw minnetlemesin aladi.

2. Kreditlew waziypasi. Bul-finanas sistemasinin` aktiv waziypasi bolip esaplanadi. Ol birinshi waziypa menen baylanisip ketken, sebebi finans mekemelerinin`, a`sirese banklerdin` kredit beriw xizmeti ma`mleket ekonomikasinda jiynalip atirg`an finans qarjilari ko`lemine tikkeley baylanisli.

3. To`lemlerge xizmet ko`rsetiw waziypasi. Ha`r qanday ma`mleket ekonomikasinda tovar, finans operatsiyalari menen baylanisli bolg`an to`lemler ba`rqulla ha`m u`lken ko`lemde a`melge asiriladi. Xojaliq ju`rgiziwshi sub`ektler o`z xizmetkerlerine is haqi ha`m siyliqlar beredi, shiyki zat ha`m tovar jetkizip beriwshilerge haqi to`leydi, saliqlar ha`m basqa ma`jbu`riy to`lemlerdi to`leydi ha`m basqalar.

4. Ekonomikaliq siyasat waziypasi. Orayliq bank ha`m hu`kimet finans sistemasin pul-kredit ha`m fiskal` richaglarg`a ta`sir ko`rsetip, ma`mleket ekonomikasi siyasatin za`ru`r bag`darda o`tkizedi.

Insan qandayda bir go`zlegen maqsetine jetiwi ushin pulg`a za`ru`r bolip, za`ru`r qarjilardi tabiw ushin bazarg`a shig`adi. Onin` mashqalasin sheshiwdin` qanday jollari bar. Birinshi jol: ol miynet bazarina shig`ip, aniq bilim sha`rtlerine muwapiq is beriwshige o`z ku`shin usinis etiwi mu`mkin. Bul jag`dayda is beriwshi jallanba isshige avans to`lewi ha`m keyin kelisimde ko`rsetilgen mu`ddet ishinde og`an is haqi to`lep turiwi mu`mkin. Ekinshi jol: Adam turaq jay bazarlarina barip, o`zinin` turar jayin waqtinshaliq arendag`a aliwshi yamasa arendashilarg`a usinis qilip kvartira haqi tu`rinde qarji aliwi mu`mkin.

Eger adamdi resurslar bazarinda pul qarjilari tabiwdin` bul eki joli qanaatlandirmasa, ol o`z mu`lkinin` qandayda bir mu`lkin yamasa o`zi jasag`an buyimdi tovarlar bazarinda satiwi mu`mkin.

Aqirinda, kisi o`zinin` tanislari, doslari yamasa bankten qariz (kredit) aliwi mu`mkin. A`dette kredit sha`rtinde pul aliw ssudanin` qaytariliwin ta`miyinlewtug`in qandayda bir aktivti usinis etiwin talap qiladi. Olar ko`binshe girew tu`rinde ko`shpes mu`lk yamasa bahali qag`az kepilliginen ibarat boladi.

«Finans bazari» atamasi ju`da` ken` tu`sinikke yamasa finans-kredit mexanizminin` a`mel qiliw tarawi bolip esaplanadi. Ol haqiyqattan da ken` ma`nisli ha`m quramali ekonomikaliq taypani payda etedi, ha`mde belgili finans mekemeleri arqali o`z-ara ta`sirinde bolatug`in mu`lk iyeleri menen investitsiya, qariz aliwshilar ortasindag`i qatnasiqti sa`wlelendiredi. Ha`zirgi zaman ekonomikasi ushin finans bazari o`zine say ‘a`sbap orayi’ esaplanadi, onin` rawajlaniwi da`rejesine qarap ma`mleket ekonomikasinin` ‘awhali’ haqqinda pikir ju`rgiziw mu`mkin, sebebi finans bazarina ta`sir ko`rsetip, ja`miyettin` ekonomikaliq xizmetin basqariw mu`mkin.

Ha`zirgi zaman finans bazarinin` tiykarin ko`p sanli finans mekemeleri yamasa da`ldashilar quraydi. Bul satiwshilar ha`m qariydarlar, yag`niy satilatug`in satip alatug`in tovar, pul ha`m basqa finans aktivleri bar bolg`an bazar.

Sonin` menen birge, finans bazarindag`i pul qarjilari fondlarinin` iyelerinen qariz aliwshilarg`a baratug`in ha`r qiyli jollar menen ta`miyinlenip turadi. Ekonomikaliq a`debiyatlarda olar eki tiykarg`i toparg`a bo`linedi.

Birinshi topar, pul qarjilari tikkeley fondlardin` iyelerinen qariz aliwshig`a beretug`in qarji menen tikkeley finanslastiriw jollari kiredi. Olar o`z gezeginde eki tiykarg`i tu`rge bo`linedi: kapital finanslastiriw-og`an baylanisli isbilermen qarjini mu`lktin` bir bo`limine almastiriw esabinan aladi ha`m qariz aliw joli menen finanslastiriw-og`an baylanisli firma qarjini aldinan kelisilgen protsent boyinsha keyin to`lew ha`m iyelik etiw huqiqin almasliq haqqindag`i sha`rti menen aladi (obligatsiyalar).

Ekinshi toparg`a, tikkeley qarji menen ta`miyinlewge amanatshilardin` qarjilarin finans mekemelerine: kommertsiyaliq bankler, qamsizlindiriw ha`m trast kompaniyalari, pensiya fondlari ha`m basqalarg`a qoyiwg`a tiyisli barliq operatsiyalar kiredi.

A`piwayi aylanis do`gereginde makroekonomikanin` tiykarg`i ma`selesi sheshiledi: ne islep shig`ariw kerek ha`m o`ndiris xizmetinen aling`an na`tiyjelerdi qanday bo`listiriw kerek. Tu`rli ekonomikaliq sistemalarda bul ma`seleler tu`rlishe sheshiledi. Eger bazar baha resurslarinan paydalanip basqarilsa, demek ga`p ekonomikaliq rawajlaniwdin` bazar modeli haqqinda ketedi. Eger resurslardan paydalaniw siyasiy yamasa administrativlik ilajlar ja`rdeminde a`melge asirilsa, ga`p buyriqqa tiykarlang`an yamasa jobali ekonomika haqqinda baradi.

A`piwayilastirilg`an aylanis modelinde u`y xojalig`ina ha`m ka`rxanalar islep shig`ariw faktorlari is haqi, payda protsentleri ha`m dividentler ko`rinisindegi pul da`ramatlari o`z-ara baylanisqan. Ka`rxanalar tovar islep shig`ariw ha`m xizmet ko`rsetiw ushin isshi ku`shi, kapital ha`m ta`biyg`iy bayliqlardan paydalanadi, ha`mde olardi o`z na`wbetinde u`y xojaliqlarina satadi. U`y xojaliqlari bolsa tovarlar ha`m xizmetler ushin to`lemdi o`z isshi ku`shin satiwdan ha`m ka`rxanalarg`a o`z kapitalin qarizg`a beriwden tapqan pullari ja`rdeminde to`leydi. Sonday qilip, resurslar, o`nimler ha`m da`ramat aylanisi ju`z beredi.

Tovarlar ha`m pul to`lemlerinin` qarama-qarsi ag`imlari bazarinda-o`ndiris faktorlari bazarlari yamasa resurslar bazarinda ju`z beredi. O`ndiristin` birlemshi faktorlari pulg`a satip alinatug`in ha`m satilatug`in jaylardi ekonomistler resurslar bazarlari dep ataydi; tovarlar ha`m xizmetler satilatug`in jaylar tovar bazarlari dep ataladi.

Resurslar, o`nimler ha`m da`ramatlardin` aylaniw modeli

T
%ним базарлары
ovarlar ag`imi Tovarlar ag`imi

U`y xojaliqlarinin` pul U`y xojaliqlarinin` pul

К1рханалар

:й хожалы2ы
qa`rejetlerinin` ag`imlari qa`rejetlerinin` ag`imlari

U`y xojaliqlarinin` pul U`y xojaliqlarinin` pul

qa`rejetlerinin` ag`imlari qa`rejetlerinin` ag`imlari

Ресурслар базары

Tovarlar ag`imi Tovarlar ag`imi

O`ndiris resurslari bazarinda bir qatnasiwshilardin` pulg`a bolg`an mu`ta`jligine basqa qatnasiwshilardin` tiykarinan qa`rxanalardin` resurslarina yamasa o`ndiris faktorlari mu`ta`jligi qarsi turadi. Tovar bazarlarida, tiykarinan ka`rxanalar ta`repinen pulg`a bolatug`in mu`ta`jlikke, islep shig`arilg`an tovarlarg`a u`y xojaliqlari ta`repinen bolatug`in mu`ta`jlik juwap beredi.

Bul aylanista eki ag`imdi-resurslar, tovarlar ag`imin ha`m pul qa`rejetleri, da`ramatlar ag`imlarin ajiratip ko`rsetiw mu`mkin. Bazar ekonomikasinda finans sistemasinin` a`hmiyetin tu`sinip aliwda ekinshi bag`dardin` a`hmiyeti ju`da` za`ru`r. A`dette, u`y xojaliqlari alg`an da`ramatlardin` barlig`in tovarlar ha`m xizmetler satip aliwg`a sariplamaydi, qarjilardin` bir bo`limin toplaydi, yag`niy keshiktirilgen talapti sa`wlelendiretug`in fondti payda etedi.

Pul toplaw tilegi waqtinshaliq bos pul qarjilarin qa`liplestiredi, bankke qoyiliwi ha`m protsentler ko`riwge da`ramat keltiriwi mu`mkin. U`y xojaliqlarinin` en` ken` tarqalg`an pul toplaw tu`rleri naq pullardi toplaw, protsent da`ramatlarin keltiretug`in (yamasa keltirmeytug`in) fond amanatlari esaplanadi.

Bazardin` basqa qatnasiwshilari bolsa, gezektegi tutiniwg`a yamasa tovarlar ha`m xizmetler islep shig`ariwg`a mu`ta`jlik sezedi.

4. Finans bazari ha`m bahali qag`azlar bazarinin` klassifikatsiyasi ham olarg`a qisqasha minezleme.

Finans bazari to`mendegi belgileri boyinsha klassifikatsiyalaw mu`mkin:

1. Qurami boyinsha:

- orta-uzaq mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivler bazari (1 jildan 5 jil ha`m onnan joqari 30 jilg`a shekem);.

- qisqa mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivler bazari;

- OUmFAB ha`m QmFAB in ta`miyinlewshi bahali qag`azlardin` birjaliq bazari.

Onnan keyin OUmFAB ha`m QmFAB o`zine tag`ida bazarlardi qosadi: qamsizlandiriw, kredit, valyuta (aqsha).

2. Segmentleri boyinsha:

- ha`r qiyli mu`ddetler boyinsha ha`m kredit tu`rleri menen sawda isleytug`in kredit bazari;

- aqsha aylanista bolatug`in valyuta bazari;

- bahali qag`azlar bazari;

- qamsizlandiriw bazari;

- lizing bazari.

3. Ha`reket etiw mu`ddeti boyinsha:

-finansliq operatsiyalardin` qisqa mu`ddetli bazari (1 jilg`a shekem);

-finansliq operatsiyalardin` orta mu`ddetli bazari (1 jildan 5 jig`a shekem);

-finansliq operatsiyalardin` uzaq mu`ddetli bazari (5 jildan 30 jilg`a shekem).

4. Finansliq instrumentlerdin` emitentleri boyinsha:

- ma`mleketlik organlar basqaratug`in finansliq instrumentlerdin` ha`reketine iye ha`m shig`arilatug`in ma`mleketlik finansliq instrumentler bazari (Orayliq bank, Finans Ministrligi, basqada ministrlikler);

- munitsipal finansliq instrumentler bazari (bunda, ha`kimiyat, mer h.t.b.);

- korporativlik finansliq instrumentler bazari (ma`mleketlik emes bank, qamsizlandriw, lizingli, ka`rxana, investitsiyaliq kompaniyalar ha`m fondlar, pensiya fondi).

5. Retlestiriw uqiplilig`i boyinsha:

- barliq qatnasiwshilardin` ha`reketi belgilengen nizamshiliq ha`m ishki hu`jjetler menen qatan` tu`rde reglamentlenedi ha`m ta`rtip boyinsha normallastirilatug`in sho`lkemlestirilgen bazar;

- sho`lkemlestirilmegen bazar, yag`niy ko`shede.

6. Qatnasiwshilardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinlew xarakteri boyinsha:

- finansliq instrumentlerdin` birlemshi jaylasiwin ha`m ekilemshi aylanisina emitettin` qizig`iwshilig`in ta`miyinleytug`in bazar;

- instrumentlerdin` birlemshi ha`m ekilemshi bazarlarinda investorlardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinleytug`in bazar;

- instrumentlerdin` birlemshi ha`m ekilemshi bazarlarinda ta`jiriybeli qatnasiwshilardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinlewshi bazar.

7. Ko`lemi boyinsha:

- milliy bazar (ma`mleket ishinde xizmet etetug`in);

- aymaqliq (regionliq) bazar;

- du`n`ya ju`zlik bazar.

8. Tovar xarakteri boyinsha:

-aqsha instrumentleri bazari (valyutalar, kreditler, ssudalar, bank kartochkalari);

- qamsizlandiriw instrumentler bazari (polis);

- bazaliq bahali qag`azlar bazari;

- hosilaviy (proizvodnix) bahali qag`azlar bazari.

9. Finansliq instrumentlerdi jetkeriw xarakteri boyinsha:

-satip aliwshi ha`m satiwshi ortasinda esaplasiw tuwridan-tuwri 1-3 ku`n aralig`inda iske asirilatug`in spot bazari;

-sha`rtnamada ko`rsetilgen mu`ddetke esaplasiw a`melge asirilatug`in mu`ddetli bazar.

Bahali qag`azlar bazarinin` to`mendegi belgileri boyinsha kassifikatsiyalaw mu`mkin:

1. Qatnasiwshilardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinlew xarakteri boyinsha:

- bahali qag`azlardin` birlemshi jaylasiwin ha`m ekilemshi aylanisina emitettin` qizig`iwshilig`in ta`miyinleytug`in emitentler bazari;

- bahali qag`azlardin` birlemshi ha`m ekilemshi bazarlarinda investorlardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinleytug`in bazar;

- birlemshi ha`m ekilemshi bazarlarda olardin` qizig`iwshilig`in ta`miyinleytug`in ta`jiriybeli qatnasiwshilar bazari.

2. Emitenttin` tu`rleri boyinsha:

- ma`mleketlik organlar basqaratug`in bahali qag`azlardin aylanisina iye ma`mleketlik bahali qag`azlar bazari (Orayliq bank, Finans Ministrligi, basqada ministrlikler);

- ma`mleketlik ha`kimiyat organlari ta`repinen aylanista bolatug`in bahali qag`azlardin` munitsipal bahali qag`azlar bazari;

- kommertsiyaliq banktin`, investitsiyaliq kompaniya ha`m fondlardin`, ka`rxana ha`m kompaniyalardin` bahali qag`azlari alanista bolatug`in korporativlik bahali qag`azlar bazari.

3. Ko`lemi boyinsha:

- milliy bazar (ma`mleket ishinde xizmet etetug`in);

- aymaqliq (regionliq) bazar, misalg`a Evrosayuz ;

- xaliq-araliq (du`n`ya ju`zlik bazar).

4. Retlestiriw uqiplilig`i boyinsha:

- barliq qatnasiwshilardin` ha`reketi belgilengen nizamshiliq ha`m ishki hu`jjetler menen qatan` tu`rde reglamentlenedi ha`m ta`rtip boyinsha normallastirilatug`in sho`lkemlestirilgen bazar;

- bahali qag`azlar menen operatsiyalardi iske asiriwda satip aliwshi menen satiwshi ortasindag`i saplasiw erkin tu`rde ha`reket etetug`in sho`lkemlestirilmegen bazar ( yag`niy ko`shede).

5. Bahali qag`azlardi jetkeriw xarakteri boyinsha:

-satip aliwshi ha`m satiwshi ortasinda esaplasiw tuwridan-tuwri 1-3 ku`n aralig`inda iske asirilatug`in spot bazari;

-sha`rtnamada ko`rsetilgen mu`ddetke esaplasiw a`melge asirilatug`in mu`ddetli bazar.

6. Bahali qag`azlardin` qatnasiq mazmunin xarakterlewi boyinsha:

-investor ha`m emtentler arasindag`i qariz qatnasig`in bildiretug`in qariz qatnasiklarin bildiretugin bahali qag`azlar bazari;

-investor ha`m emtentler arasindag`i mu`lkke iyelik etiw qatnasig`in bildiretug`in mu`lkke iyelik etiw qatnasig`in bildiretugin bahali qag`azlar bazari;

-bazalik aktivler tiykarinda shigarilg`an hosilaviy (optsion, f`yuchersi, SVOP) bahali qag`azlar bazari.

7. Maqseti boyinsha:

- shig`ariw qag`iydasi yamasa nizam menen belgilengen mu`ddetler dawaminda emitentler ta`repinen shig`arilg`an bahali qag`azlardi jaylastiratugin birlemshi bazar;

-bahali qag`azlardin` o`mir su`riw dawaminda bahali qag`azlardin` iyelerinin` basqa investorlarg`a qayta satiwin iske asiratug`in ekilemshi bazar.

8. Ha`reket etiwinin` shegaralaniwi boyinsha:

-bahali qag`azlardin` yamasa qatnasiwshilardin` ayrim tu`rleri ha`reket etetug`in, shegaralang`an bazar;

-qatnasiwshilardin` barliq tu`rleri ha`m bahali qag`azlardin` sheklenbegen da`rejede ha`reket etetug`in, sheklenbegen bazar.

9. Spetsifikasi boyinsha:

- qisqa mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivlerdi ta`miyinlewshi bahali qag`azlar bazari;

- orta-uzaq mu`ddetli finanslastirilatug`in aktivlerdi ta`miyinlewshi bahali qag`azlar bazari.

Tovar xarakteri boyinsha:

- bazaliq bahali qag`azlar bazar;

- hosilaviy (proizvodnix) bahali qag`azlar bazari bolip bo`linedi.