qavati va x.k. shaklli elementlari markazda tezroq harakatlanadilar, plazma
esa tomir devoriga yaqin harakatlanadi. Qon oqish tezligi qon-tomirlarida
turlicha: aortada 40 sm/sek, arteriyalarda 40 dan 10 gacha, arteriolalarda
10 dan 0,1 gacha, kapilyarlarda 0,1 dan kam, venulalarda 0,3 dan kam,
venada 0,3-5 kovak venul 5-20 sm/sek.
Tomirlarda laminar oqimdan tashqari, yana turbulent (girdobli) oqim
ham mavjud. Turbulent oqim arteriyalami toraygan joylarida, hamda o‘tkir
burilgan joylarida uchraydi.
Gemodinamikaning asosiy ko‘rsatkichlari b o ‘lib, hajm tezligi qonni
aylanib chiqish vaqti va tom irlam ing har xil
qismlarida bosim lar farqi
hisoblanadi.
Qonning hajm tezligi - bir minutda aorta yoki kovak venalar orqali va
o ‘pka arteriyasi yoki o‘pka venalari orqali o ‘tgan qon hajm i bir xil.
Yurakdan chiqayotgan qon miqdori unga kelayotgan qon miqdoriga teng.
Qon oqishining chiziqli tezligi.
Chiziqli tezlik qon zarralarining
tom irda siljish tezligini ifodalaydi va m m /sek larda (sm) (sekund)
o ‘lchanadi.
sm/s
S O f
63-rasm.
Q on-tom irlarning
har xil qism idagi o ‘rtacha
chiziqli tezlik.
Aorta
Arteriolalar
Venalar
Arteriyalar
Kapillyarlar
Chiziqli tezlik (V) - hajm tezligining (Q) qon-tomir ko‘ndalang kesimi
umumiy yuzasiga b o ‘linganiga teng:
V =
Q
Л Г
Bu formula yordamida topilgan tezlik - o ‘rtacha tezlikdir. Oqimning
m arkazida chiziqli tezlik maksimal, tom ir devori ishqalanishi kuchli
bo‘lganligi uchun minimaldir. Aortada 50-70 sm/sek. Kapillyarlarda -0,05
sm/sek. Arteriyalarda 20-40 sm/sek, arteriolada -0,5 sm/sek. Venalarda
chiziqli tezlik 25-30 sm/sek.
Qonni aylanib chiqish vaqti.
Qon zarralarini
katta va kichik qon
aylanish doirasini aylanib o'tishi uchun zarur bo‘Igan vaqtga
qonni
289
aylanib chiqish vaqti
deb ataladi. Issiq qonli hayvonlarda 27 sistolani
tashkil qiladi. A gar odam yuragi minutiga 70-75 marta qisqarganda, qon
butun gavdani 20-23 sekundda aylanib chiqadi. Lekin shuni unutmaslik
kerakki, qon-tomiri o‘qi bo‘ylab oqish tezligi uning aevori oldidagi tezlikka
qaraganda yuqoriroq. Qon-tomirlarining devorlari ham turlicha, bundan
tashqari ularning uzunligi ham h ar xil. D em ak,
qonning ham m asi
gav d an in g b a rc h a q o n -to m irla rin i sh u n d a y te z lik b ilan ay lan ib
chiqavermaydi. Qolaversa m a iu m miqdordagi qon qon depolarida ham
bo iad i.
Qon aylanib chiqish vaqtini oksigemometriya usuli bilan yoki qonga
organizmda uchraydigan biror yot modda yuborish y o i i bilan aniqlash
mumkin.
A rterial qon bosimi.
Arterial qon bosimi gemodinamikaning asosiy
k o ‘rsatk ich larid an biri hiso b lan ad i. U ni an iq lash k lin ik ad a katta
ahamiyatga ega. Arterial bosim ko‘rsatkichini aniqlovchi omillar b o iib ,
qon oqimining hajm tezligi va tom irlam ing umumiy periferik qarshiligi
hisoblanadi. Arterial bosim kattaligi mm. sim. ust.
larida hisoblanib va
quyidagi om illar: yurakning qon haydash kuchi, qon-tom irlarining
periferik qarshiligi va qonning hajmi bilan aniqlanadi.
Har bir sistola va diastola vaqtilda arterial bosim o ‘zgarib turadi. Uning
ko‘tarilishi qorinchalar sistolasi bilan b o g iiq b o iib , sistolik yoki maksimal
bosim deb ataladi.
Sistolik bosim o ‘z navbatida: yon va oxirgi bosimlarga b o iin ad i. Yon
bosim tomirlar devoriga beradigan bosimi. Oxirgi bosim -
m a iu m qon-
tom ir sohasida harakatlanayotgan qonni potensial va kinetik energiya
y ig in d isi hisoblanadi. Uning kattaligi 110-120 mm sim ust teng.
Yon sistolik bosim oxiri, sistolik bosim orasidagi farq zarba bosimi
deb ataladi. U yurak faoliyati va tomirlar devori holatini anglatadi.Arteriya
va arteriolalar tarmoqlangan oxirgi qismlarida bosim 20-30 mm sim ust
teng.
Diastola vaqtida arterial bosim ning pasayishi
diastolik
yoki
minimal
bosim
deb ataladi. Uning kattaligi asosan qon oqimi periferik qarshiligiga
va yurak qisqarishlari soniga b o g iiq . Sistolik va diastolik bosim lar
orasidagi farq
puls bosimi
deb ataladi. Har bir sistolada otilib chiqqan
qon hajm iga puls bosimi proporsionaldir. Kichik arteriyalarda bu bosim
pasayadi, arteriola va kapillyarlarda esa doimiy b o ia d i.
Sistolik,
diastolik bosimlardan tashqari, yana o ‘rtacha bosim ham
farq qilinadi. 0 ‘rtacha bosim sistolik bosim bilan diastolik bosim
o ‘rtasidagi miqdor b o iib , qonbosimining puls bosimi boim aganda, tabiiy
290
sharoitda o'zgaruvchi qon bosimi beradigan gem odinam ik effektni bera
oladi. 0 ‘rtacha bosim diastolik bosimga yaqin bo‘ladi. Sistolik va diastolik
bosim har bir arteriyada o ‘zgaruvchan b o ‘lsa, diastolik bosim nisbatan
o ‘zgarmas kattalik hisoblanadi.
Bosimning diastolada pasayish vaqti sistolada k o ‘tarilish
vaqtiga
qaraganda ortiqroq b o ‘lgani uchun, o ‘rtacha bosim miqdori diastolik
bosimga yaqinroq.
Arterial bosimning k o ‘tarilishi
arterial gipertenziya,
pasayishi esa-
arterial gipotenziya
deb ataladi.
Arterial bosimni aniqlashning ikki usuli: qonli yoki bevosita va qonsiz-
bilvosita usullari mavjud.
1733 yilda S. Xels otlarda arterial bosimni, qonli usuli yordamida
aniqladi. Keyinchalik nemis olimi K. Lyudvig bu usulni takomillashtirib,
yozib oluvchi moslamalarga ulab o ‘ziga xos egri chiziqni yozib oldi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
