O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Yurakdan tashqari boshqaruv mexanizmlari.
Yurak innervatsiyasi- 
yurakka MNSdan simpatik va parasimpatik (adashgan nerv) nervlar orqali 
keluvchi impulslar hisobiga amalga oshiriladi. B o lm ach alar va chap 
qorincha yakka sezuvchi nerv tolalaridan yozib olingan elektrik hodisalar 
shuni k o ‘rsatadiki, ularda yakka tipdagi mexanoreseptorlar mavjud ekan. 
Kuchli cho‘zilishlam i A- reseptorlar, kuchsiz cho‘zilishlam i esa B- 
reseptorlar sezar ekan. Bu ixtisoslashgan reseptorlar tolalari adashgan 
nerv tarkibida boradi. Bundan tashqari, yana erkin nerv oxirlari b o ‘lib, 
ular endokard ostida joylashgan b o ‘lib, simpatik nerv tarkibida boradi 
va og‘riq sezgisi haqida signallar yuborib turadi. Barcha vegetativ nervlar 
singari, yurak nervlari ham ikki neyrondan tarkib topgan. Simpatik nerv 
tizim ining birinchi neyroni orqa m iyaning yuqorigi beshta k o ‘krak 
segmenti yon shoxlarida joylashgan. Bu neyronlarning o ‘simtalari bo‘yin, 
yuqeri ko‘krak va asosan yulduzsimon chigal tugunlarda tutashadilar. 
B u tug u n lard a sim patik n erv lam in g ikkinchi neyroni jo y lash g an , 
o ‘sim talari esa nafaqat m iokardni, balki o ‘tkazuvchi tizm ni ham 
innervatsiya qiladi.
Uzunchoq miyada adashgan nervning yadrosi joylashgan, ularning 
aksonlari chap va o‘ng nervlar tarkibida yurakka kelib metasimpatik nerv 
m otoneyron bilan sinapslar hosil qiladi. 0 ‘ng adashgan nerv tolalari, 
asosan o ‘ng b o ‘lmachaga boradi. Miokardni, koronar tomirlami va sinus 
tu g u n in i (ju d a k o ‘p ) in n e rv a ts iy a q ila d i. C hap ad a sh g a n n erv
m etasim patik nervlar orqali atrio-ventrikulyar tugunda tugaydi. Agar 
tajribada o ‘ng adashgan nerv ta ’sirlansa, asosan yurak urishlar soniga 
t a ’sir etadi. Chap adashgan nerv t a ’sirlansa, b o ‘lm acha k o rincha 
o ‘tkazuvchanligiga ta ’sir k o ‘rsatadi.
1845 yil aka-uka E. va G.Veberlar birinchi b o ‘lib, adashgan nervning 
yurakka ta ’sirini ko‘rsatib berishgan. U lar bu nervlar ta ’sir etilganda, 
y u ra k ishi se k in la sh g a n in i v a h atto d iasto la d a b u tu n lay t o ‘xtab 
qolganligini kuzatishgan.
Adashgan nervni qirqib, periferik uchini elektr toki bilan ta ’sir etilsa, 
yurak qisqarishlari sekinlashadi. Bu ta ’sir m anfiy 
xronotrop effekt
deyiladi. Bir vaqtning o ‘zida yurak qisqarishlari amplitudasi pasayadi. 
Bu hodisa 
m anfiy inotrop effekt
deb ataladi. Yurakda qo‘zg ‘alishlaming 
o ‘tish tezligi kamayadi. Bu esa 
m anfiy dromotrop effekt
deb ataladi. 
Yurak m uskullarining qo‘zg ‘aluvchanligi kamayadi-bu hodisa 
manfiy
batmatrop effekt
deb ataladi.
Adashgan nerv uzoq vaqt ta ’sirlansa, yurak qisqarishlari to ‘xtaydi, 
ta ’sirot yana davom ettirilsa, yurak qisqarishlari yana asta-sekin tiklanadi.
279

---

Bu hodisa yurakning 
adashgan nerv ta siridan sirpanib chiqib ketishi
deb ataladi.
Simpatik nervni yurak faoliyatiga ta ’sirini birinchi b o iib aka-uka 
Sionlar (1867), so‘ngra I.P.Pavlov va V.Gaskell bir vaqtda o ‘rganganlar. 
Simpatik nerv ham parasim patik nevr singari yurak faoliyatini barcha 
ko‘rsatkichlariga ta ’sir etadi. Faqat uning ta ’siri qarama-qarshi y o ‘nalishda 
b o ia d i, yurak qisqarishlar soni ortadi. Bu musbat xronotrop effektdir. 
Qorincha va b o im ach alar qisqarish kuchi ortadi. M usbat inotrop effekt, 
yurakda qo‘zg ‘alishlari o ‘tishi tezlashadi, musbat dromotrop effekt yurak 
m uskullarini qo‘z g ‘aluvchanligi ortadi, m usbat batm atrop effektlar 
qo‘zg‘atiladi.
Bir vaqtning o ‘zida ikkala nerv (simpatik va parasimpatik) ta ’sirlansa, 
parasimpatik nerv ta ’siri ustunlik qilib, yurak urishi sekinlashadi.
Har ikkala nervning periferik qismlarini ta’sirlaganda kelib chiqadigan 
o ‘zgarishlar asosida - biologik faol m oddalar ishlab chiqarilishi turadi. 
Bular yordamida qo‘zg‘alishlaruzatiladi. Bu hodisani birinchi b o iib 1921 
у olim O.Levi tajribada topgan. U ikki tarmoqli kanyulaga ikkita ajratib 
olingan baqa yuragini o ‘matadi. Bitta yurakning adashgan nervi periferik 
qismi kuchli ta’sirlanganda, yurak urishlari to ‘xtab qoladi. M a iu m vaqt 
o‘tgach, ikkinchi ajratib olingan yurak ham to ‘xtab qolganini kuzatdi. 
Har ikkala yurak ham bitta umumiy eritma bilan ulangan edi. Ta’sirlangan 
yurak nerv oxirlaridan chiqqan m odda ikkinchisiga ham eritma orqali 
o‘tib ta ’sir etadi. Bu modda atsetilxolin edi. Agar simpatik nerv ta ’sirlansa, 
yurak urishlari tezlashadi. Uning oxiridan esa adrenalin yoki noradrenalin 
ishlab chiqariladi.
A d ashgan nerv o x irlarid a ajralib chiqqan a tse tilx o lin qon va 
to ‘qimalarda b o iad ig an xolinesteraza fermenti ta ’sirida, tez parchalanib. 
ketadi. Shuning uchun ham atsetilxolin m ahalliy ta ’sir k o ‘rsatadi. 
N oradrenalin esa nisbatan sekin parchalanadi, uning ta ’siri uzoqrok 
davom etadi.