O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Yurak ichi b oshqaruv m exanizm lari. Hi
ijayra ichi boshqaruv 
mexanizmlari: Elektron mikroskop yordamida yurak muskullari tekshirib 
k o ‘rilganda ular alohida miotsitlardan tashkil topganligi va bir biri bilan 
k o ‘ndalang disklar bilan bog'langanligi aniqlangan. Har bir miotsitda 
oqsil sintezini boshqaruvchi mexanizmlar bo‘lib, uni tuzilishi va vazifasini 
saqlab turadi. O qsillar sintezi autoregulyator y o ‘l bilan boshqariladi.
Yurak zo‘riqish ish bilan ishlasa (doimiy jism oniy ish yoki mashq) 
miokardning qisqartiruvchi va tuzilishini ta ’minlovchi oqsillar sintezi 
kuchayadi. Bu esa miokardning 
ishchi (fiziologik) gipertrafiyasi
deb 
ataladi.
Yurak muskullarining qisqaruvchanligi, tolalarining tuzilishiga va 
tolalam ing uzunligi ham da sarkomeming tarangligiga bog‘liq. Yurak 
miokardining qisqarish kuchi o ‘z-o‘zini boshqaruvchi ikki mexanizmga 
bog‘liq holda amalga oshadi: geterometrik va gomeometrik yo‘llar bilan. 
Yurak muskuli tolalarining qisqarish kuchi, ularning qisqara boshlashdan 
oldingi uzunligigabog‘liq. Bu bog‘lanishni O.Frankva Ye.Starlingta’riflab 
berganlar va bu holat 
«Yurak qonuni»
yoki «Frank-Starling qonuni» deb 
ataladi. Yurak miotsitlari diastola vaqtida qanchalik ko‘p cho‘zilsa, yurakka 
shuncha ko‘p qon keladi. Har bir miofibrillalar ichidagi aktin iplari miozin 
iplaridan k o ‘p ro q surilib u zoqlashadi, o ‘z nav b atid a q o ‘shim cha 
ko‘prikchalar soni ortadi va yurakning qisqarish kuchi o ‘shancha ortadi. 
Shu sabablarga ko‘ra yurakka venoz tizim orqali qonga qon kelsa, shuncha 
miqdorda arterial tizimga chiqarib yuboriladi. Yurak faoliyatining miogen 
y o ‘l bilan shunday boshqarilishi geterometrik 
boshqarilish mexanizmi
deb ataladi (muskul tolasining uzunligini harxilligi).
Gomeometrik boshqarish mexanizmi sarkomer uzunligining o‘zgarishi 
bilan bog‘langan emas. Biologik faol m oddalar (katexolaminlar)ning

---

muskullar metabolizmiga va unda energiya ajratilishiga bevosita ta ’siriga 
asoslangan.
A drenalin va noradrenalin, Ca++ ionlarini XP vaqtida kirishini 
kuchaytiradi va yurak qisqarishlarini kuchaytiradi.
Chap qorinchadan qonni ao rtag a chiqishi qiyinlashganda, yurak 
q isq a rish la ri k u ch i m a ’lum c h e g a ra la rg a c h a k u c h a y a d i (A nrep 
effekti).
H
ujayralararo boshqaruv mexanizmi.
Miokard hujayralarini biriktirib 
turuvchi oraliq disklar turlicha tuzilgan. Ayrim oraliq disklar faqat mexanik 
fazifani, ba’zilari kardiomiotsitlarga kerakli moddalami tashish, boshqalari 
esa nek su slar - q o ‘z g ‘alishlarni hujayradan h ujayraga o ‘tkazadi. 
Hujayralararo munosabatlaming buzilishi yurak muskullarining asinxron 
qisqarishiga va yurak aritmiyalariga olib keladi. Faqat kardiomiotsitlar 
o ‘rtasidagi munosabatlar emas, balki m iotsitlar va biriktiruvchi to ‘qima 
h u ja y ra la ri o rasid ag i m u n o sa b a tla r y u rak fa o liy a ti uchun katta 
ahamiyatga ega. Biriktiruvchi hujayralar miotsitlar uchun faqat tayanch 
tizilmasini emas, balki ular, m iotsitlarga nisbatan trofik vazifani ham 
bajaradi. Bu 
kreator
m unosabat deyiladi.
Yurak ichi periferik reflekslari.
Yurakning o ‘zida periferik reflekslar 
mavjud. Bu reflekslam ing yoyi M NSda emas, balki miokard ichidagi 
intramural tugunlarda ulanadi(44-rasm).
Yurak ichi boshqarish mustaqil avtonom boiishiga qaramay, murakkab 
markaziy boshqarilish merarxiyasiga b o ‘y sunadi. Yurakning xususiy nerv 
boshqarilishi metasimpatik nerv sistemasi tomonidan amalga oshiriladi. 
M etasimpatik nerv sistemasi mustaqil reflektor faoliyat k o ‘rsatish uchun 
to ‘liq nerv elementlaridan iboratdir: sezuvchi neyron, oraliq neyron va 
harakatlantiruvchi neyronlar.
Y u ra k d a g i s e n s o r n e y ro n la r f a q a t y u ra k ic h i b o s h q a rilis h
m exanizmida ishtirok etadilar. Ularning aksonlari adashgan va simpatik 
nerv orqali MNS yuqori qismlariga yetadi. Yurakning metasimpatik nerv 
sistemasi vazifasi issiqqonli hayvonlar yuragini ko'chirib o‘tkazganda 
(transplantatsiya) yaqqol namoyon b o iad i. Yurakni boshqaruvchi nervlar 
degeneratsiyaga uchragandan so‘ng ham yuragi transplantatsiya qilingan 
odamlarda qon aylanishi jismoniy zo‘riqishda deyarli so g io m odamlamiki 
singari o ‘zgaradi va organizm ehtiyojini qondira oladi.
G.I.Kositskiy yurak-o‘pka preparatida yurak reflekslarini o ‘rgandi. 
Ajratib olingan yurakning biror b o iim i mexanoreseptorlari cho‘zilsa, 
nafaqat shu b o iim qisqarishlari kuchayadi, balki boshqa b o iim la r 
qisqarishlari ham kuchayadi.
278

---