O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

k islo ro d qa rzi
deb ataladi. Jism o n iy ish to 'x ta g a n d a n s o 'n g ham 0 2 
is t e ’m ol q ilin ish i y u q o ri q o la d i, c h u n k i bu p a y td a k islo ro d qarzi 
organizm ga qaytariladi. U shbu kislorod anaerob m etabolizm hisobiga 
h o s il b o 'l g a n m a h s u lo t- s u t k is lo ta s in i p ir o v in o g r a d k is lo ta s ig a
aylantirish, energetik birikm a (kreatinfosfat)ni fosforlash va 0 ? zahirasi 
b o 'lg a n m ioglobinni sintezlash uchun sarflanadi.
O v q a t i s t e ’m o l q ilin is h i e n e r g e tik s a rfn i k u c h a y tir a d i (
o ziq
m o d dalam in g spesifik dinamik t a ’siri).
O qsilli ovqat m odda alm ashinuv 
ja d a llig in i 2 5 -3 0 % g a , k a rb o n su v va y o g 'la r e s a 10% ga o rttirad i. 
U xlayotgan p aytda m odda alm ashinuv jad allig i asosiy alm ashinuvdan 
10% ga kam ayadi. B uning sababi u xlayotgan pay td a m u sk u llam in g
b o 'sh a sh g a n ho ld a b o 'lish id ir. Q alq o n sim o n bezi g ip e rfu n k siy a sid a 
asosiy alm ashinuvi kuchayadi va g ipofunksiyada esa susayadi. G ipofiz 
va jin s iy bezlar g ipofunksiyasida asosiy alm ashinuv ja d allig i pasayadi.
A qliy m ehnat paytida energ etik s a rf jism o n iy m eh n atg a nisbatan 
ancha past. Z o 'r berib aqliy m ehnat qilganda ham energetik sarf, tinch 
holatga nisbatan, 2-3% ga ortishi m um kin holos. A g ar aqliy m ehnat 
em otsional q o 'z g 'a lish bilan birga sodir b o 'lsa energetik sa rf ancha ortadi. 
E m o tsio n a l q o 'z g 'a li s h d a n s o 'n g b ir n e c h a kun d a v o m id a m odda 
alm ashinuvi 11-19% ga ortgan holda qolishi m um kin.
M odda almashinuvi.
O ziq m o d d alam in g hazm y o 'lig a va havoni 
o 'p k a g a tushishi m odda alm ashinuvining boshlanishidir.
O qsil, y o g ' va k arb o n su v lam in g ferm entlar ta ’sirida suvda eruvchi 
am inokislotalarga, m ono-va disaxaradlarga, g lits e rin , y o g ' kislotalari va 
b o sh q a m a h su lo tla rg a c h a p arc h a la n ish va s o 'rilis h ja ra y o n i m odda 
alm ashinuvining birinchi bosqichidir.
O z iq m o d d a la r v a k is lo ro d n in g q o n d a ta s h ilis h i, to 'q im a la r g a
yetkazilib berilishi, h ujayralardagi m od d alam in g m urakkab kim yoviy 
o 'zg a rish lari m odda alm ashinuvining ikkinchi bosqichidir. H ujayralarda 
b ir v a q tn in g o 'z id a o z iq m o d d a la m in g o x irg i m a h s u lo tla rg a c h a
parchalanishi, ferm entlar, gorm onlar, hujayra tarkibiy qism i sintezlanishi 
sodir b o 'lad i. M oddalar parchalanishi natijasida energiya ajralib chiqadi 
va u sintez ja ra y o n id a, a ’zo va butun organizm faoliyatini ta ’m inlash 
uchun sarflanadi.
Hosil b o 'lg an oxirgi m oddalam ing tashilishi, buyrak, o 'p k a, ter bezlari 
va ichak orqali chiqarib yuborilishi m odda alm ashinuvining uchinchi 
bosqichidir.
367

---

O qsil, y o g ‘, karbonsuv, m ineral tuzlar va suv alm ashinuv bir-biri bilan 
b o g 'liq h o ld a ketadi. H ar b ir m od d an in g a lm ash in u v id a o ‘zig a xos 
tom onlari bor, u lam ing fiziologik aham iyati har xil. Shuning uchun ham
har b ir m oddaning alm ashinuvi alohida k o ‘rib chiqiladi.