O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

Tana harorati doim iyligini saqlashning m arkaziy mexanizmi.
Tana 
haroratining doim iy lig in i saq lash d a ishtirok etuvchi nerv m arkazlari 
g ip o ta la m u s d a jo y la s h g a n . I s s iq lik n i ta n a d a n c h iq a r ib ta s h la s h
ja r a y o n la r i o ld in g i g ip o ta la m u s to m o n id a n b o s h q a rila d i. T an ad a 
q o ‘shim cha issiqlik hosil qilish jarayonlarini boshqarish orqa gipotolam us 
tom onidan am alga oshadi.
Tana harorati, h aro rat gom eostazi tushunchalari birm uncha m avhum
tushunchalardir. Shu sababli tana haroratining doim iyligini saqlashda 
tananing qaysi qism idagi harorat asos qilib olinishi hozirgacha aniq emas.
Tana harorati doimiyligi yoki gomoyotermiyani faqat oiganizmning chuqur 
to ‘qim alaridagina ta'm inlay oladi. Yuza joylashgan to'qim alarda harorat 
sezilarli darajada o'zgarib turadi. Shu sababli organizmni shartli ravishda 
«yadro» va « p o 'stlo q » qism larga b o iin a d i. Bu iboralam ing shartliligi 
shundaki, organizm issiq m uhitda shunday holatga yetadiki «po'stloq» 
deganda faqat terini tushunish kerak bo'ladi. O rganizm ni uzoq vaqt sovuq 
m uhitda ushlab turilsa, gavda to'qim alari, q o'l va oyoqda joylashgan barcha 
to'qim alam ing harorati shu qadar pastlaydiki «yadro» tushunchasini faqat 
m iya va ichki a ’zolarga nisbatan ishlatish mumkin. Shu sababli tana harorati 
iborasini faqat «yadro» ga nisbatan ishlatish mumkin.
Tananing turli qism lari, hattoki ichki a ’zolam ing ayrim joylari harorati 
orasida ham sezilarli farq m avjud.
M a sa la n : o d a m n in g m a rk a z iy to 'q im a la r i h a ro ra ti b ila n y u z a
jo y la sh g a n to 'q im a la ri orasidan farq 10°C ni tashkil qiladi. M iyaning 
o 'z id a ham , m iya o 'z a g i bilan p o 's tlo g 'i orasida 1°C farq m avjud.
375

---

Tana haroratining sutka davom ida yil fasllariga qarab o ‘zgarib turishi 
kuzatilgan.
O dam ning tana harorati 0,5°-1 °C d arajasida sutka davom ida o ‘zgarib 
turishi mum kin.
E ng p ast tana harorati taxm inan ertalab soat 4 da, eng yuqori harorat 
soat 16-18 d a kuzati lad i.
Tananing ichki
A
В
7 9 - r a s m .
T a s h q i m u h i t h a r o r a t i 2 0 ° C ( A ) v a 3 5 ° C ( B ) s h a r o i t i d a o d a m
t a n a s i t u r l i q i s m l a r i n i n g h a r o r a t i ( ° C ) .
Shunday qilib, gom oyoterm organizm lar tana haroratining doimiyligini 
saqlash uchun kim yoviy va fizikaviy term oregulyatsiyani boshqaruvchi 
m axsus m exanizm dan foydalanadi. T erm oregulyatsiya tizim ini ishlashi 
qay sid ir bir haroratning doim iyligini saqlashga qaratilgan b o 'lm a sd an
tananing turli qism laridan kelayotgan term ik stim ullam i y ig 'is h asosida 
organizm ning um um iy tem peraturaviy gom eostazini ta ’m in etadi.
376

---

Term ik signallar term oreseptorlarda hosil b o ‘ladi. T erm oreseptor- 
lam ing ikki xili m uvjud. Birinchisi tana « p o ‘stlog‘id a »joylashgan b o ‘lib: 
terida va teri osti to 'q im a la rid a (teri va teri osti qon tom irlari) periferik 
(chekka) reseptorlar, ikkinchisi m arkaziy nerv tizim ining turli bo'lim larida 
jo y la sh g a n neyronlar. U lar gipotalam usda nisbatan k o ‘p uchraydilar. 
(m arkaziy term oreseptorlar).
Yuqori sutem izu v ch ilar va odam lard a boshqa t a ’sirlarga nisbatan 
haroratga sezgir xususiy term oreseptorlam ing m avjudligi isbotlangan. 
Termoreseptorlaming ikki turi mavjud: sovuqni sezuvchi va issiqni sezuvchi. 
Ikkala tur termoreseptorlar ham doimiy faollikka ega bo'lib, ulaming impulslari 
soni tem peraturaga bog'liq. Haroratning o'zgarishi im pulslam ing o'rtacha 
sonini o'zgartiradi. Sovuqni sezuvchi termoreseptorlaming maksimal faolligi 
20-33°C (o'rtacha 26°C), issiqni sezuvchilar uchun esa 40-46°C (o'rtacha 
43°C)da eng k o 'p impulslar hosil qiladi.
1 3
2 3
3 3
43
Teri hararati °C
8 0 - r a s m
. S o v u q n i s e z u v c h i ( a ) v a i s s i q n i s e z u v c h i ( b ) r e s e p t o r l a r n i s t a t i k
t a v s i f n o m a s i .
A g ar o 'rta c h a h aro ratd an asta-se k in lik bilan haroratni u yoki bu 
tom onga o 'zg a rtirilsa, sovuqni va issiqni sezuvchi term o resep to rlam in g
m aksim al faolligi pasayadi.
T erm oreseptorlam i farqlash uchun tem peraturaviy ta ’sir ko'rsatilad i. 
Sovuqni sezuvchi re se p to rlar sovuq t a ’sirig a im pulslarni q isq a vaqt 
keskin k o 'p ay tirish va issiq ta ’siriga q isqa vaqt faollikni to 'x ta tish bilan 
ja v o b beradi. Issiqni sezuvchi reseptorlar qaram a-qarshi ja v o b beradi,
377

---

issiq ta ’sirga keskin im pulslam i k o ‘p aytirish va sovuq ta ’siriga faollikni 
susaytirish bilan ja v o b beradi.
P e r ifik te r m o r e s e p to r la r n in g k o 'p c h il ig in i s o v u q n i se z u v c h i 
term oreseptorlar tashkil qilsa, m arkaziy term oreseptorlarning ko'pchiligini 
issiqni sezuvchi gipotalam us neyronlari tashkil qiladi.
T erm oreseptorlardahosil b o ‘lgan im pulslartegishli y o ila r orqali bosh 
miya yarim sharlari p o'stlog'i va gipotalamus tuzilmalariga boradi. Periferik 
term oreseptorlardan signal lar oldingi gopotalam usga borib, m arkaziy 
etalonlar bilan solishtiriladi. N atijada organizmni «yadro» si va « p o'stlog'i» 
haroratlari solishtirilib gipotalam us tuzilm alari tom onidan kim yoviy va 
fizikaviy term oregulyatsiyani boshqaruvchi axborot tayyorlanadi.
M o " ta d il haroratli m uhitda tana haroratining doim iyligini saqlash 
u chun te rm o re g u ly atsiy an in g m axsus m exan izm larin i ishlatish talab 
qilinmaydi.
M o ‘4adil haroratli m uhitdan sovuqroq m uhitda sovuqni sezuvchi 
te rm o re se p to rla rn in g fao llig i o rtta d i. H o sil b o 'lg a n im p u lsla r o rq a 
gipotalam us tuzilm alarining tonusini ortiradi, natijada sim patik nerv tizimi 
ta ’siri orqali teri va teri osti qon tom irlari torayadi. « P o ‘stloq»da qon 
oqishining kam ayishi issiqlikning chiqib ketishini ozaytirib, organizm ni 
so v u sh d a n saqlaydi.
O rganizm ning isishi periferik sovuq term oreseptorlarning faolligini 
susaytiradi. Bu o 'z navbatida gipotalam us tuzilm alarining sim patik nerv 
tizim iga ta ’sirini susaytiradi. N atijad a teri osti qon tom irlari kengayib 
u la rd a n qon oqishi ortadi. Bu o 'z n av b a tid a teri o rq ali issiq lik n in g
chiqishini k o 'p a y tirib organizm ni isib ketishdan saqlaydi.
S hunday qilib gipotalam usdagi tana haroratini boshqaruvchi m arkaz 
term oreseptorlarda hosil b o 'la y o tg a n signallam i to 'p la b , organizm ning 
term ik holatiga qarab kim yoviy va fizikaviy term oregulyatsiyalam i am alga 
oshiruvchi ja ra y o n la m i boshqarish orqali gom oyoterm organizm ning 
tem peraturaviy gom eostazini ta ’m inlaydi.