|
1) инсонда шартли рефлекс шаклланган бўлса-да, лекин у тез сўна бошласа;
2) ташқи қўзғовчи шартли рефлексда кучли тормозла-нишни вужудга келтирса;
3) шахс кучсиз қўзғовчиларга кучли қўзғов-чилар сингари шиддат билан реакция қайтарса;
4) одам кучсиз қўзға-лиш жараёни билан уйғунлашган хусусиятларни аниқласа;
5) инсонда кучли эмоционал қўзғалиши ҳамда диққатнинг чалғиши юзага келади.
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, И. П. Павлов таълимотида тем-пераментнинг психологик таъсири асаб тизимининг барча хусусиятлари билан алоқадорлиги ёки унинг типига тегишли эканлиги тушунтирилади. Худди шу боис, темпераментнинг у ёки бу хусусияти асаб тизимининг бирорта хислати билан эмас, балки хусусиятларнинг туркумлари билан алоқага киришади. Бунинг таъсирида асаб тизими хусусиятларининг миқдорий муносабатларида темперамент хусусиятлари ҳам сифат ўзгаришини ясайди.
Йигирманчи асрнинг 60-70 йилларида ушбу соҳа бўйича олиб борилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, темпераментнинг психологик тавсифи билан И. П. Павловнинг типлари ўртасида алоқа ҳукм суришига ҳеч қандай шак-шубҳа йўқдир. Темпераментга тааллуқли асаб тизимининг типлари ҳам инсонга, ҳам ҳайвонларга тегишли бўлиб, улар умумий типлар деб номланади. Бинобарин, темпераментнинг физиологик асоси — бу асаб тизимининг умумий типларидир. Бироқ, И. П. Павловнинг типлари — бу нерв тизими хусусиятларининг танҳо типик бирикмаси эмасдир, чунки кейинчалик бу борада янги бирикмалар топилди. Лекин ажратилган типларнинг барчаси бир текис аҳамиятга молик эмаслиги туфайли уларнинг энг асосийлари кучли ва кучсиз типлардан ташкил топади.
Шундан келиб чиқиб изоҳлаш мумкинки, экстремал вазиятда хулқ-атворнинг фаолият услуби ва самарадорлигига таъсири кучаяди: инсон ўзининг темпераментининг туғма дастурларини бошқаради, бу эса минимал энергия даражасини ва тартибга солиш вақтини талаб қилади.
Турли хулқ-атворга эга бўлган одамлар бир-биридан қандай фарқ қилади? Аввало, улар сезгир ҳаракатчанликда ва турли хил темпераментлар шахсларининг вазиятга жавоб беришга мойиллигида, асосан, фақат куч билан фарқ қиладиган туғма ҳис-туйғулардан бирида намоён бўлган турли хил ҳиссиётларга эга. Холерик, айниқса, ғазаб ҳолатини намоён этишга мойил бўлиб, сангвиник ижобий ҳис-туйғуларга мойил; флегматик одатда кучли ҳиссий реакцияга мойил эмас, гарчи у сангвиник каби ҳис-туйғуларга ижобий таъсир қилса-да, меланколик тезда қўрқув ва ташвишнинг салбий ҳис-туйғуларига жавоб беради.
Умумлаштирилган уй-рўзғор таърифлари бу турдаги хулқ-атворни аниқ тасвирлаб беради: холериклар ҳақида улар сангвиник ҳақида ҳиссий жиҳатдан портловчи деб айтишади, улар флегматиклар ҳақида ҳиссий ҳаёт билан ажралиб турадилар, ҳиссий жиҳатдан тушунарсиз ва меланхолик ҳиссий жиҳатдан сезгир ҳамда заиф деб ҳисоблайди.
Умуман олганда, юқори асабий фаолиятнинг кучли тури бўлган одамлар стрессли вазиятга таъсир қилишни осонлаштиради, тез-тез бартараф этиш, енгиш учун фаол усулларни қўллайди, асаб тизимининг заиф тури бўлган одамлар эса қочиш, стресс таъсиридан қочиш, бошқа одамларга масъулиятни алмаштириш ёки ташқи шароитларга интилади. Стрессга энг зўравон, стеник ҳиссий муносабат холерик темпераментга эга бўлган кишиларга хосдир. Айниқса, улар мақсадга эришиш йўлидаги тўсатдан тўсиқ пайдо бўлишига кескин таъсир кўрсатади. Шунга қарамай, улар фавқулодда кутилмаган вазифалар билан яхши иш қилишади, чунки кучли ҳис-туйғуларга эга бўлиш уларни фаол фаолиятга жалб қилади. Сангвникларда ҳиссий фон бироз хотиржамроқ: уларнинг ҳис-туйғулари тезда пайдо бўлади, ўртача куч ва қисқа муддатга эга. Ҳар икки турдаги стресс манбаи ҳам фаол ҳаракатлар талаб қиладиган ва кучли ҳис-туйғуларга олиб келадиган ҳодисаларга қараганда монотон, зерикарли бўлиши мумкин. Флегматикларнинг ҳис-туйғулар аста-секин ўзгаради. Стресс ҳолатида флегматик тезкор, стереотипик ҳаракатлар билан яхши ишлайди, айни пайтда ундан тез ўзгарувчан муҳитда самарали ечимларни кутмаслигингиз керак. Стресс меланхоликлар томонидан даҳшатли қабул қилинади. Улар дастлаб қўрқув ва хавотирнинг ҳис-туйғуларига мойил бўлиб, уларнинг ҳис-туйғулари узоқ давом этади, азоб-уқубатлар чидаб бўлмас ва ҳар қандай қулайликдан устун туради. Агар стрессли вазиятда ҳаракат қилиш керак бўлса, меланхолик энергия ва қатъиятлиликнинг етишмаслигини кўрсатади, аммо уларнинг афзаллиги юқори ўз-ўзини назорат қилиш бўлиши мумкин.
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, темпераментнинг ушбу типологияси ҳар бир инсоннинг темпераментининг тўлиқ хусусиятларини эмас, балки соддалаштирилган схема эканлигини ёдда тутиш керак.
Do'stlaringiz bilan baham: |
