|
5- БОБ. СТРЕССНИНГ ИНСОН ҲАЁТИГА ТАЪСИРИ
5.1. Стресснинг инсонга ижобий таъсири.
Стресснинг аниқ инстинктив "фойдаси" дан ташқари, стрессни бошдан кечираётган киши бевосита (ижтимоий) фойда келтириши мумкин:
* Стрессга чидамлилик даражасини ошириш. "Бундан кейин мен ҳеч нарсадан қўрқмайман" деган ибора бор, яъни баъзи бир кескин вазиятга тушиб қолганидан сўнг, инсон келажакда юз берадиган ёки дуч келадиган бошқа вазиятларни енгиш қобилиятига эга бўлади.
* Шахсий фазилатларни ривожлантириш, ёки шахсий ўсиш. Қийин ҳаёт шароитлари билан тажриба орттириш, инсон нафақат стрессга чидамлилигини ошириши, балки ўзи ҳам, бошқалар ҳам шубҳаланмаган фазилатларни кашф этиши мумкин.
Бир гуруҳ ўрта мактаб ўқувчилари ўрмонга кетишди. Қизларнинг бири ўзини ёмон ҳис қилмагунча, болалар қизиқарли вақт ўтказдилар. Аввалига ҳеч ким бунга алоҳида аҳамият бермади, қизга қорин оғриғига қарши бир таблетка берилди ва у энди ҳамма нарса ўтиб кетишига ишонч ҳосил қила бошлади. Бироқ, вақт ўтган сайин қизда ижобий ўзгариш бўлмади, аксинча унинг ҳолати ёмонлашди. Болалар саросимага тушиб қолдилар. Шу пайт болалардан бири қиздан унда кечаётган нохуш ҳислар ҳақида сўради ва у аппендицит хуружи бошланган бўлиши мумкин деган хулосага келди. Бошқа болалар ҳам масъулиятни ўз зиммаларига олиб тезда носилка тайёрлаш ва транспорт излаб янги вазиятни бошқаришни ўз зиммаларига олишди. Ушбу стрессли вазиятдаги ҳар бир бола, албатта, ўзлари учун жуда кўп нарсаларни билиб олдилар.
* Стресснинг яна бир фойдаси бу куч-қувватга бўлган эҳтиёжни амалга ошириш имконини беради. Масалан, экстремал спорт турлари билан шуғулланувчилар аслида, стрессни келтириб чиқаради, лекин шундай бўлсада, бу қалтис ҳарактлар уларнинг қизиқишини қондиради.
5.2. Стресснинг салбий таъсири.
Стресснинг салбий таъсири психология ва тиббиётда тез-тез муҳокама қилинадиган мавзудир. Стресснинг зарари ҳақида газета ва журналларда ёзилади, биз бу ҳақда радиода эшитамиз, телевизорда кўрамиз, дўстлар ва танишлар билан муҳокама қиламиз. Аммо, бу зарарнинг нима эканлиги ҳақида савол туғилганда, биз жавоб беришни қийинлаштирамиз. Келинг, стресснинг зарарли эканлигини тушунишга ҳаракат қилайлик.
Стресснинг салбий оқибатлари орасида одатда қуйидагилар ажратилади:
* Вазифани бажаришнинг ёмонлашуви. Кўпинча стресс ҳар қандай фаолиятни амалга ошириш самарадорлигига салбий таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, Рой Баумеистер назариясига кўра (Эмоционал стресс, 1970), амалга оширилган фаолиятга эътибор икки жиҳатдан бузилади. Биринчидан, стресс юқори даражаси фаолияти яхши таниш ва деярли автоматик равишда амалга оширилади. Иккинчидан, амалга оширилган ҳаракатлар эътиборини чалғитиши мумкин, шунингдек, унинг бажарилишини бузиши мумкин индивидуал операциялар бўйича ортиқча эътиборга олиб келиши мумкин.
* Когнитив (фикрлаш) функцияларнинг бузилиши.
Турли тадқиқотлар шуни кўрсатадики, стресс когнитив жараёнларнинг бузилишига олиб келади, хусусан: барча мумкин бўлган вариантларни кўриб чиқмасдан шошма-шошар қарор қабул қилиш тенденциясини кучайтиради; ёмон ташкил этилган турли хил имкониятларни излашга ёрдам беради. Баъзи одамларда ҳиссий ва физиологик ҳаяжон юқори даражаси фикрлаш концентрацияси ва хотира мослашувчанлигининг ёмонлашишига олиб келади. Келинг, бу қандай амалга оширилаётганини кўриб чиқайлик.
Когнитив жараёнларга қуйидагилар киради: ҳиссиёт, ҳислар, тасаввур, эътибор(диқат), хотира, фикрлаш(тафаккур) ва бошқалар.
Аввало, стресс ҳис-туйғулар ва ҳислар хусусиятларига, шунингдек, диққат жараёнига таъсир қилади. Ушбу таъсирнинг табиатини тушуниш учун стрессга реакция босқичларини эслайлик:
1) сигнал фазаси тананинг стрессорларнинг таъсирига асосий жавобидир.
2) қаршилик босқичи (қаршилик) — ички ресурсларни максимал сафарбар қилиш.
3) чарчоқ босқичи — тананинг қаршилигининг кескин пасайиши, ресурсларни йўқотиш.
Биринчи босқич стресснинг кескин реакциялари билан бирга келиши мумкин бўлган психологик зарба реакциясига мос келади. Бу ҳолатда, барча юқори ақлий функцияларни амалга ошириш жуда қийин. Диққат зонасининг сезиларли торайиши, идрокнинг ўзгариши, ҳис-туйғуларнинг тўлиқ йўқлигигача камайиши мумкин. Фикрлаш қобилиятлари сезиларли даражада камаяди.
Иккинчи босқичда барча ақлий ресурсларни сафарбар қилиш. Ҳислар ва эмоциялар, диққат, хотира, тафаккур пайдо бўлган стрессли вазиятни бартараф этишга, янги шароитларга мослашишга, яъни стрессли вазиятга нисбатан ушбу жараёнларнинг кучайиб боришига, бошқа ҳақиқатга нисбатан уларни бир вақтнинг ўзида йўқ қилишга қаратилган характерга эга.
Учинчи босқичда ресурсларнинг камайиши мавжуд бўлиб, бу ақлий фаолиятнинг умумий пасайишига олиб келади.
Ушбу босқичда барча юқори ақлий функцияларни амалга ошириш яна қийинлашади, айниқса эътибор ва фикрлаш жараёнлари. Хотиралар бир-биридан ажралиб туради: стрессли ҳодисанинг баъзи дақиқалари хотирадан чиқариб ташланиши мумкин, баъзилари эса, аксинча, айниқса, ёрқин эсда қолади.
Келажакда, агар вазият нормаллашса, инсоннинг физиологик ва руҳий ҳолатини босқичма-босқич тиклаш мумкин. Баъзи ҳолларда стресс таъсирининг кучи ёки унинг инсоний тажрибасининг ўзига хос хусусияти шундаки, стрессдан олдинги ҳолатни тиклаб бўлмайди, стресснинг салбий оқибатлари пайдо бўлади. Стресснинг хавфли бўлган ҳолатлари ушбу қўлланманинг кейинги бобларида батафсил кўриб чиқилади.
Бундан ташқари, кучли стресс инсонни ҳайратда қолдирадиган ва чалкашлик ҳолатига, яъни зарба беришга олиб келиши мумкин. Бундай ҳолатда одамлар ўзларини ҳис қилишади, улар атрофдаги ҳодисаларга секин ва бефарқ муносабатда бўлишади. Уларнинг хатти-ҳаракати қаттиқ, автоматик, стереотипик бўлади.
* Чарчоқ. Чарчоқ жисмоний, ақлий ва ҳиссий бўлиши мумкин. Жисмоний чарчоқ сурункали чарчоқ, заифлик, кучсизланиш билан тавсифланади. Руҳий чарчоқ ўзини, унинг фаолияти ва умуман ҳаётининг салбий баҳоларида намоён бўлади. Ҳиссий кечинма умидсизлик, иложсизлик ҳиссиётига олиб келади. Чарчаш одатда стрессорнинг ҳаддан ташқари интенсивлиги ёки сурункали стресс туфайли юзага келади.
* Кечиктирилган реакциялар ҳамда травматик стресс бузилиши. Стресснинг оқибатлари дарҳол пайдо бўлмайди. Стрессли вазият ва унинг таъсири натижалари ўртасида бироз вақт талаб этилади. Пост-травматик стресс - стресснинг аллақачон ўтиб кетганида ўзини намоён қиладиган стрессли вазият билан боғлиқ хатти-ҳаракатларнинг бузилиши. Стресснинг кечиктирилган оқибатлари кейинги бобларда кўриб чиқилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
