|
д) ҳиссий ранг белгиси - стрессли ҳодисалар, стресс таъсирининг юқорида кўрсатилган оғирлик миқёсида кўриб турганингиздек, нафақат салбий, ёқимсиз ҳаёт воқеалари бўлиши мумкин, балки ижобий ҳис-туйғуларга мослашишни талаб қилади, бу эса кучли ижобий ҳис-туйғуларга олиб келади. Мисол учун, уй-жой қуриш, турмуш қуриш ёки боланинг туғилиши каби воқеалар ижобий, керакли деб ҳисобланса-да, инсонга кучли таъсир кўрсатиши мумкин.
* Инсоннинг стрессли ҳолатини талқин қилиш. Юқорида айтиб ўтганимиздек, агар у субъектив равишда стресс сифатида баҳоланса вазият инсон учун стресс манбаи бўлиб қолади.
Мисол учун, ажралиш бир киши томонидан фожиа, бутун ҳаётининг қулаши, севгилиси билан ажралиб туриши, қўллаб-қувватлаш ва барқарорликни йўқотиши, ёрдамсизлик ва ёлғиз қўрқув каби ҳис-туйғуларга сабаб бўлиши мумкин. Бошқа бир киши учун ажралиш- бу ўз мажбуриятларини бажаришдан озод қилиш, "янги" ҳаётни бошлаш имкониятидир.
Кўриб турганингиздек, худди шу воқеа потенциал стрессор бўлиши мумкин, лекин бизнинг мисолимизда кучли стрессли реакцияга сабаб бўлади, фақат вазиятни салбий деб ҳисоблаган биринчи одам, унинг ҳаётининг нормал оқимига таҳдид солади. Иккинчи шахс учун вазият жуда кам стрессли таъсирга эга ва аксинча ижобий бўлади.
Шундай қилиб, стрессор ва унга бўлган муносабатимиз ўртасида ҳар доим оралиқ алоқа мавжуд вазиятни субъектив баҳолаш, шунингдек, бир қатор тадқиқотларда содир бўлаётган нарсаларнинг когнитив талқин қилиниши деб аталади.
* Инсоннинг ҳаётий тажрибаси. Воқеани стресс сифатида қабул қилиш инсоннинг шахсий тажрибасидан катта таъсир кўрсатади. Ҳар бир инсон учун қайси вазиятларнинг энг хавфли ва стрессли эканлиги ҳақида ўтган тажриба натижасида мустаҳкамланган установка мавжуд. Ҳар биримиз "заифлик нуқталари" га эга, бу таъсир энг аниқ стресс реакциясига олиб келади. Аксинча, баъзи стрессорлар инсон томонидан камроқ хавфли деб ҳисобланадилар, чунки у ўтмишда уларга дуч келган ва бу вазиятларга самарали жавоб бериш дастурларини ишлаб чиқади. Бундай ҳолда, стресс таъсири инсон учун камроқ ҳалокатли бўлади, чунки шахс у билан курашишга тайёр. Бундай хатти-ҳаракатларнинг стереотиплари ўз-ўзидан пайдо бўлмайди, лекин эрта болаликдан бошлаб, унинг ҳаёти давомида инсон томонидан “сотиб” олинади. Баъзан бир киши, ўтган тажриба натижасида стресс ортиши ва сурункали стресс ривожланиши учун шунга ўхшаш стрессорлар дучор бўлса, олиб келиши мумкин етарли адаптив характерга эга стереотип реакциялар ишлаб чиқаради.
Мисол учун, кўпинча "мукаммаллик синдромли" деб аталадиган хусусиятга дуч келамиз. Бу хусусиятга эга бўлган киши ҳар бир нарсани энг яхши йўл билан бажаришга интилади, "беш марта топшириш", ўзи ҳақидаги ҳар қандай танқидни жуда ачинарли ҳис қилади, шахсий фожиа каби ҳар қандай муваффақиятсизликни бошдан кечиради. Бироқ, киши доимий стресс ҳолатида яшайди. Биринчи навбатда, барча ресурслар мукаммал вазифани бажариш учун ишлатилади (чунки бошқаларнинг ёрдамини қабул қилиш қийин , чунки у бирор нарсада ўзини қобилиятсиз деб тан олмайди). Иккинчидан, бундай" мукаммал талаба " салбий баҳо олиш қўрқуви билан яшайди. Ота-оналар мактабда фақат мукаммал баҳолашни талаб қилганда, одатда, болаликда бундай хатти-ҳаракатларнинг стереотипини олади, фақат спорт мусобақаларида биринчи ўринни эгаллайди ва болани муваффақиятсизликка дош беришга ўргатилмайди. Кўпинча бундай хатти-ҳаракатлар стратегияси етарлича мослашувчан эмаслиги ҳаммага аён.
* Вазият ҳақида хабардорлик. Кўпинча, агар воқеалар субъектив равишда унинг оқибатлари билан таҳдид қиладиган, олдиндан айтиб бўлмайдиган деб ҳисобласа, воқеа муайян шахс учун қийин бўлади. Воқеа кутилмаган, тўсатдан бўлган ҳолларда стресс таъсирининг даражаси айниқса кучаяди. Вазият ҳақида тўлиқ ва ишончли маълумотларнинг йўқлиги, содир бўлган воқеалар ҳақида ташвиш ва кучланишни бир неча бор оширади. Вазият ва у билан қандай муносабатда бўлиш ҳақида хабардорликни ошириш инсон учун субъектив стресс қийматини пасайтиради. Инсоннинг вазиятни енгишга имкон берадиган билимлари, кўникмалари ва кўникмаларига эга бўлиши потенциал стрессли ҳодисани нейтрал ёки енгил стрессли таъсирга эга деб талқин қилишга ёрдам беради.
Мисол учун, оммавий ахборот воситаларида бир ёки бир нечта маҳсулот учун юзага келиши мумкин бўлган камчиликлар ҳақида миш-мишларнинг ёритилиши стрессга олиб келиши ва одамларни катта миқдорда кераксиз маҳсулотларни сотиб олишга мажбур қилиши мумкин (бу усул баъзан сотувчилар томонидан қўлланилади). Тегишли ахборотни қўллаб-қувватлаш (вазиятни тузатишнинг сабаблари, имкониятлари ва муддатларининг аниқ ва ишончли тавсифи билан) зарур товарларни етказиб беришда вақтинчалик қийинчиликлар оммавий тартибсизликсиз амалга оширилади.
Шундай қилиб, стрессорнинг мавжудлиги стресс реакциясининг ривожланишига олиб келмайди. Баъзи стрессларга қаршилик юқоридаги омиллар билан ҳам, инсоннинг индивидуал ва шахсий фазилатлари билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин, бу ҳам стресс реакциясининг пайдо бўлишига, ҳам унинг давомийлигига таъсир қилади.
Шахсий хусусиятларнинг стресс ҳолатига таъсирини кўриб чиқишдан олдин, инсоннинг стрессга бўлган реакцияларининг турлари (даражалари) ҳақида тўхталамиз.
Do'stlaringiz bilan baham: |
