Стресс - чеклаш тизимлари. Эволюция жараёнида инсон танасида стресс реакциясининг ривожланишига тўсқинлик қилувчи ёки мақсадли органларга салбий таъсир кўрсатадиган механизмлар пайдо бўлди. Ушбу механизмлар стрессни чекловчи тизимлар ёки табиий стрессни олдини олиш тизимлари деб аталади.
Гамма-аминобутирик кислота тизими. (ГАБК) кўплаб Марказий асаб тизими нейронлари томонидан ишлаб чиқарилади. Ферментлар таъсирида ГАБК мияда гамма-оксимабутирик кислотага айланади, у кўпгина мия тузилмалари, жумладан гипоталамус фаолиятини сусайтириши мумкин. Натижада, тана стрессга жавоб беришга қийналади.
Эндоген опиоидлар (энкефалинлар, эндорфинлар ва динорфин). Улар стресс таъсирида гипофиз безида бета-липотропиндан ҳосил бўлади. Бу моддалар, эйфория сабаб оғриқ хуружини камайтириш фаолиятини ошириш, мушакларнинг узоқ муддатли иш бажариш қобилиятини ошириш ва ташвиш ҳисси камайтиришга хизмат қилади. Умуман олганда, бу моддалар стимулларга одамнинг психоген жавобларини камайтиради.
Антиоксидант тизими. Юқорида таъкидланганидек, глюкокортикоидлар таъсирида липид пероксидацияси фаоллашади, натижада эркин радикаллар ҳосил бўлади, бу ҳужайраларда кўплаб биокимёвий реакцияларнинг фаоллашувига олиб келади ва бу уларнинг ҳаётий вазифаларини бузади. Бироқ, организмда антиоксидантлар деб аталадиган бу эркин радикал жараёнларнинг эндоген "синдромлари" мавжуд. Буларга витамин Е, олтингугурт контенценциал аминокислоталар (систин, систеин), супероксид дисмутаза ферменти кабилар киради.
Трофотроп механизмлари. Стресс жавобида парасимпатик асаб тизимини фаоллаштириш глюкокортикоидлар ва стрессга қарши жавобнинг бошқа иштирокчиларидан ҳимоя қилишнинг муҳим механизми ҳисобланади.
Бу табиий (неокортекс —> гипоталамус —> мия илдиз ва орқа мия парасимпатик марказлари) бу ҳимоя механизми тузилмасидан ташқари, сунъий стресснинг салбий таъсирини олдини олиш сифатида фойдаланиш мумкин. Автоном асаб тизимининг парасимпатик бўлиниш фаолиятини ошириш эҳтимоли бор, деб таъкидлаш лозим. Парасимпатик асаб тизимининг барқарорлиги ўртача машқлар, мушакларнинг фаоллашуви ёки медитация билан ортади. Медитация — алоҳида сўз ёки ибораларни такрорлаш ("mantras"), жисмоний ҳаракатларни такрорлаш, улар устида консентрацияли нафас ҳаракатларини ўз ичига олади.
Автоном нерв тизимининг симпатик ва парасимпатик бўлинмаларининг бир маромда ишлаши инсонга ҳар қандай талабларга муносиб жавоб беришга имкон беради. Инсон танасида стрессли омилларга дуч келганда фаоллашадиган ва стрессга қарши курашишга қаратилган табиий механизмлар, шунингдек, стресс реакциясининг ривожланишига тўсқинлик қилувчи ёки салбий ён таъсирини камайтирадиган тизимлар мавжуд.
Do'stlaringiz bilan baham: |