О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

4- БОБ. СТРЕСС ПСИХОЛОГИЯСИ
4.1. Психологик стресс шаклланишига таъсир кўрсатувчи омиллар.
Психологик стресснинг ривожланишига таъсир қилувчи омиллар жуда кўп ва ноаниқ бўлиб, ушбу ўқув қўлланмасида уларнинг тўлиқ кўриб чиқилиши мумкин эмас. Келинг, баъзи бир муҳим нуқталарга эътибор қаратайлик: стрессли ҳодисанинг характеристикалари, инсон томонидан содир бўлган воқеани талқин қилиш, ўтмиш тажрибасининг таъсири, хабардорлик, шахснинг индивидуал хусусиятлари вазиятни идрок этиш ва жавоб бериш усули ва бошқалар.
* Стрессли ҳодисанинг хусусиятлари. Стрессли ҳодисалар қуйидаги белгилар билан фарқ қилиши мумкин:
а) воқеалар частотаси- воқеалар якка бўлиши мумкин, вақти-вақти билан пайдо бўлиши мумкин, бир-бирига уланиб келиши мумкин ("бахтсизликлар бир-бирини таъқиб қилади”);
б) таъсир муддати - қисқа муддатли, узоқ муддатли, сурункали (доимий). Қисқа муддатли стрессорлар, одатда, ҳар куни мавжуд ресурсларни жалб қилиш ва сафарбар қилиш дастурлари амалга ошириладиган таъсирлардан келиб чиқадиган муаммолар ҳисобланади. Узоқ муддатли стрессларга инсон шахси таркибида жиддий ўзгаришлар сабабли қисқа муддатли ҳис-туйғулар, доимий ҳиссий реакциялар(яшаш шароитидаги ўзгаришлар, айниқса, мажбурий, сурункали касаллик, меҳнат жамоасидаги можароли вазият, мослашиш учун вақт талаб қилиниши каби муҳим ҳаётий воқеалар) ни ўз ичига олади. Сурункали стрессорлар-доимий ёки жуда узоқ вақт давомида мавжуд бўлган вазиятлар, масалан: қашшоқлик, оилавий муносабатлардаги муаммолар, ишда ортиқча юк ва бошқалардир.
Стрессорнинг узоқ муддатли таъсири сурункали стресс ҳолатига олиб келади, бу эса бизни сурункали ҳолатга бағишланган бўлимда батафсил кўриб чиқилади.
с) таъсирнинг интенсивлиги- стрессорнинг таъсири натижасида физиологик ва руҳий ўзгаришлар оптимал параметрлардан фарқ қилади, бу ҳодисанинг инсонга қанчалик кучли таъсир қилиши билан изоҳланади. Мисол учун, яқин кишининг ўлими ёки ўз ҳаётига таҳдид соладиган ҳодисалар, таъсирнинг интенсивлиги, одатда, профессионал соҳадаги қийинчиликлар ёки мол-мулкни йўқотиш билан боғлиқ воқеалардан анча устундир;