Bog'liq Экстремал вазиятлар психологияси МОНОГРАФИЯ
БОБ. ҲАЛОКАТЛАР, ЭКСТРЕМАЛ ВА ФАВҚУЛОТДА ВАЗИЯТЛАР ТЎ ҒРИСИДА ЗАМОНАВИЙ ТУШУНЧАЛАР
1.1. Фавқулотда, экстремал ва инқирозли вазиятлар ҳақида тушунча. Инсон илм- фанида инсон ва унинг турмуш шароити ўртасида ажралмас алоқалар мавжудлиги ва инсоннинг хулқ-атворини тўғри тушуниш ёки унга ижтимоий психологик ёрдам кўрсатиш учун унинг борлиғи ва ривожланиши, амалга ошириладиган ҳаётий (ижтимоий) вазиятнинг хусусиятларини ҳисобга олиш керак. Бу борада турли илмий йўналишлар доирасида кўп сонли эмпирик ва экспериментал маълумотлар тўпланган.
"Вазият" тушунчаси (лотин тилидан situs- ҳолат) инсон ва унинг хатти-ҳаракати мавзуси бўлган фанга қатъий киритилган, аммо фойдаланиш кўламига қарамасдан, "вазият" тушунчаси доимо аниқ талқин қилинмайди. Кўпинча "вазият" тушунчасидан "атроф-муҳит" тушунчаси учун синоним сифатида фойдаланамиз. Ушбу тушунчаларнинг ноаниқлигини олдини олиш учун биз уларнинг ҳар бирини характерлаймиз. Атроф-муҳит инсонга нисбатан ташқи шароитларнинг умумлашмасидир ва вазият ҳар доим инсонни ўз ичига олади. Вазият турлари бир хил эмас, улар атроф-муҳит турлари (географик, ижтимоий ва бошқалар) билан туташдир. Атроф-муҳит барқарорлик ва таъсир қилиш муддати билан тавсифланади, вазият эса қисқа муддатли ҳисобланади. Атроф-муҳит ҳар доим субъект эмас, аммо вазият субъект бўлиб, у ҳар доим "кимнингдир ҳолати" дир. Буларнинг барчаси, бу тушунчалар бир хил эмаслигини ва уларни синоним сифатида ишлатиш учун қабул қилинмаслигини билдиради. Хорижий психологияда вазиятни фазовий ва вақтли тузилма сифатида аниқлаш энг кенг тарқалган бўлиб, вазият инсоннинг ҳаётий фаолиятининг муайян босқичида атроф-муҳитнинг элементлари ёки атроф-муҳитнинг бир қисмидир. Д. Магнуссон вазиятларнинг бешта даражасини фарқлашни таклиф қилади (Магнуссон, Фернхам, Мишел, 1983):
1. Имтиёзлар, яъни муайян объектлар ва ташқи муҳит ҳаракати. 2. Эпизодлар, яъни сабаб ва таъсирга эга бўлган махсус, муҳим воқеалар. 3. Ташқи шароитлар билан белгиланадиган вазиятнинг жисмоний, вақтинчалик ва психологик параметрлари. Вазиятни англаш ва талқин қилиш рағбат ва эпизодларга аҳамият беради. 4. Атроф-муҳит– вазият турларини тавсифловчи умумий тушунча. 5. Атроф-муҳит- ташқи дунёнинг жисмоний ва ижтимоий ўзгарувчилари тўплами. Вазиятни ўрганиш борасида 1917 йилда Курт Левин “майдон назарияси”ни ишлаб чиқиш орқали биринчи қадамларни қўйган. Тадқиқотнинг дастлабки босқичларида у "психологик майдон" ни "бу ерда ва ҳозир" мавжуд вазият сифатида тушунтиради ва "бу ҳаракат инсон жойлашган муҳит – унинг атрофидаги ҳақиқий вазият" деб ҳисоблади. Кейинчалик у "майдон" назариясини "ҳаёт макони" нинг кенгроқ назарияси билан алмаштирди ва инсон ва уни атрофидаги дунё бирлигининг позициясини шакллантирди: инсон ва унинг атрофидаги дунё ўзига хослиги инсон учун зарур бўлган аҳамиятга эга бўлган ягона вектор майдонини ифодалашини у англайди ва тушунади.
Инсоннинг фазовий майдони уларнинг муносабатларида шахс ва муҳитдир. К. Левин ҳар қандай ақлий ҳодиса (воқеа), ифодали, муайян мавзу ва муайян атроф-муҳитнинг бирлиги сифатида қаралиши кераклигини таъкидлади. К. Левиннинг фикрига кўра, инсоннинг хулқ-атвори инсонга таъсир қиладиган муҳитнинг ўзига хос хусусиятлари билан эмас, балки шахс ва унинг психологик муҳитини ўз ичига олган ўзига хос яхлитлик билан белгиланади. Унинг назариясидаги муҳит "ўзига хос куч ва таъсирларнинг ташқи соҳаси" ва шахс стресс тизимларининг "ички соҳаси" дир. Инсон ва атроф-муҳит икки қутб бўлиб, унинг концепциясида "ҳаёт майдони" деб аталадиган бир хил хулқ-атворнинг икки нуқтасидир.
К. Левин ёзган вазиятнинг таърифи объектив эмас, балки субъектив бўлиши керак, яъни вазият кузатувчининг позитсиясидан кўра ўрганилаётган шахснинг позициясидан кўпроқ тасвирланган бўлиши керак. Шу билан бирга, у вазиятнинг ижтимоий контексти аҳамиятини, унинг инсон хатти-ҳаракатларига таъсирини эътироф этади .
К. Левин ва унинг шогирдларининг тадқиқотлари инсоннинг хулқ-атворини турли хил экспериментал ўрганиш талабларини зага чиқаради. Шу билан бирга, улар асосий эътиборни вазият хатти-ҳаракатларга таъсир қилишига қаратдилар. Бу борада авторитар ва демократик гуруҳ иқлимини шакллантиришга етакчилик услубининг таъсирини ўрганиш мақсади кенг тарқалган тажриба бўлди. Ўзгарувчи ёшлар ўртасидаги муносабатларда сезиларли фарқларни келтириб чиқариш эксперимент иштирокчилари ва ҳокимиятга эга бўлганлар учун ҳам етарли даражада самарали бўлди. Етакчилик услубининг қисқа муддатли ўзгариши ҳатто энг барқарор шахсий тузилмалардан бири деб ҳисобланган авторитар шахснинг комплексини бостириши ёки рағбатлантириши мумкин эди .
