О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

Ҳимоя механизмлари

Ҳимоя Механизмлари	Мазмуни
Тажовузкорлик	Индивиднинг унга паст баҳо берган, ўзи ҳақидаги тасаввурига иккиланишга сабабчи шахсга бўлган акс таъсирнинг намоён этилиши
Ўйлаш	Нохуш ҳиссиёт, ҳис-туйгʻуларнинг бир объектдан талабга мувофиқ бўлмаган бошқа объектга кўчирилиши
Тасаввур	Ўзининг ҳиссиёти, истак-хоҳишлари ва хусусиятларини ўзи билмаган ҳолда бошқа кишида кўриши
Идеаллаштириш	Ўзини “идеаллаштириш” ўз хатоларини, камчиликларини тан олмаслик
Унутиш	Шахснинг ёқтирмаган, нохушликларини унутиши: одамларнинг тимсоли, исми, мулоқот вақтида нохуш ёқимсиз хотираларнинг эсга тушурилиши каби ҳолатлар ва ҳоказо
Инкор этиш	Индивиднинг воқеа ва ҳодисаларни адекват тарзда идрок қилмаслиги, инкор этиши ва узи ҳақидаги билимларини “мен бу ҳақда ҳеч нимани билмасдим”, “бу меники эмас”, “менга шундай айтдилар”, “мен бундай айтмаган эдим” каби баҳоналар билан ифода этиши
Дискредитация	Хабар манбаларининг паст баҳолаш “мен-тимсол”, “ҳамма гапирса ҳам, сен гапирма”, “ким ҳакам?” каби гаплар билан шахсни камситиш ва унга паст баҳо бериш
Идентификация	Ўзини бошқа одам билан ва намунали хулқ-атворга эга гуруҳ билан солиштириш ўз хулқ-атвори ва муносабатини атрофдагилар билан таққослаб, ҳаёт тарзини энгиллаштириш
Конверсия (ўзгармоқ)	“Мен”лиги юқорилигини сақлаб қолиб ўзига нохуш ҳолатларни, вазиятларни ҳазилга ёяди ва муомалада бўлади ҳамда берилган танбеҳларни ҳазил, деб қабул қилади.

Ушбу психологик ҳимоя механизмларининг берилиши орқали муаллиф шахс хулқ-атвори формаларида ташқи (атроф) муҳитдан ва тажовузкорликдан ўзини ўзи ҳимоя қилиш ҳолатларини илмий жиҳатдан тадқиқ қилади.
Шахснинг психологик ҳимоя механизмлари айрим низоларнинг субъектив сабабларига бевосита таъсир этиши мумкин. Шахснинг шахсий ёки гуруҳий эҳтиёжларини амалга оширишга йўл қўймаслик ва шахсий ёки гуруҳий қизиқишларини поймол қилиш каби сабаблар низоли вазиятларни вужудга келтиради. Бинобарин, индивиднинг низоларга иштироки, унинг олдига қўйган мақсадини амалга ошириш учун юзага келган тўсиқ қай даражада халақит бериши билан аниқланади. Субъект ўз олдига қўйган мақсади қанчалик муҳим бўлса ва унга эришишни жуда хоҳласа, у шунчалик даражада қатъийлик билан ўзаро низоли вазиятларга ва унга халақит берувчи шахсга қаршилик кўрсатади.
Ўзбекистонда ўзига хос изчиллик билан амалга оширилаётган ижтимоий, сиёсий, иқтисодий ва маънавий ислоҳотларнинг туб негизида энг аввало ҳар бир инсоннинг қадр–қиммати, ақл–заковати, маънавий салоҳияти ва ўзига хос ижтимоий психологик тараққиётига хизмат қилувчи омиллар ётади. Зеро, бу омилларни ҳар жиҳатдан ҳимоя қилиш башариятнинг энг олий неъмати ҳисобланган шахсни ҳимоя қилиш демакдир. Шу билан бирга шахсдаги ўзини ўзи турли хил муваффақиятсизликдан, турли хил салбий ҳолатларга тушиб қолишдан ҳимоя қила олиш тизимини ўрганиш, тадқиқ қилиш ва ривожлантириш масаласи ҳам ўта муҳим аҳамият касб этишини унутмаслик керак бўлади. Чунончи ўтказилган барча назарий ва амалий тадқиқотлар асосида қуйидаги илмий амалий хулосалар ётади:
1.Экстремал психологиядаги илмий–назарий ва методик адабиётлар таҳлили шахс учун ҳарактерли бўлган ўзини ўзи психологик ҳимоя қилиш жараёнини махсус таҳлил қилишга бағишланган тадқиқотларнинг ниҳоятда тақчил эканлигини кўрсатади. Ҳолбуки, ҳар қандай шахснинг тараққиётига салбий таъсир этиши мумкин бўлган турли хил муваффақиятсизликлар, ички зиддиятлар, юқори даражадаги стресс ҳолатлари шахсда психологик ҳимоя қила олишга тайёрлайди.
2.Танланган ва ишлаб чиқилган усуллар мажмуасини қўллаш тизимли тарзда ташкил этилган психологик хизмат жараёнида шахсга хос бўлган психологик ҳимоя мезонлари ва унинг иерархик тизимига оид кўрсаткичлар динамикасини ўрганиш ва тадқиқ қилиш имкониятини яратади. Жумладан, Рикс-Уэссман шкаласи бўйича ўзини ўзи ҳиссий баҳолаш меъёрлари, Ч.Д.Спилберг томонидан яратилган “Реактив ва шахсий хавотирлик шкалаларини ўрганувчи методика”си ёрдамида шахснинг хавотирлик хусусиятлари, доирасидаги мутаносиблик кўрсаткичлари шахс учун характерли бўлган психологик ҳимоя омиллари ҳақидаги янги маълумотлар беради.
3.Бугунги психологик хизмат жараёнида шахс ўзини ўзи психологик ҳимоя қилиш жараёнига таъсир қилувчи ва айни пайтда тадқиқот предметига айлантирилган мезонларнинг ҳар бири ўзига хос ҳимоя омили, белгиси, динамикаси ва иерархик тизимига эга эканлиги ва бу умумий психологик ҳимоянинг бир–бирига боғлиқ иерархик занжирни мустаҳкамлашга ҳамда мукаммаллаштиришга хизмат қилиши билан алоҳида характерланади. Шу нуқтаи назардан мазкур мезонлар талқини шахснинг ўзини ўзи психологик ҳимоя қилиш тизими ҳақида эмпирик маълумотлар бериш мумкинлигини исботлади.
4.Рикс-Уэссман шкаласи бўйича қўлга киритилган эмпирик маълумотлар таҳлили шахслардаги ўзини ўзи психологик ҳимоя қилиш жараёнининг кечиши аксарият ҳолларда ўсмирлардаги мактаб ҳаётига, ўз–ўзига, шахслараро умумий мулоқотга боғлиқ безовталик меъёрларига, шунингдек, шахслар фаоллигини таъминловчи хотиржамлик, ғайрат-шижоатлилик, ҳиссий кўтаринкилик, ўз-ўзига ишончлилик сифатларига мутаносиблик ёки номутаносиблик кўрсаткичларининг намоён этилиши билан боғлиқ лигини кўрсатади. Жумладан, қайд этилган мутаносиблик кўрсаткичларининг ортиб бориши, шахсидаги психологик ҳимоя имкониятларининг тобора кенгайиб боришига олиб келиши мумкинлиги ўз тасдиғини топди.
Республикамизда олиб борилаётган ислоҳотларнинг барчаси энг аввало инсон шахси ва унинг манфаатларини ҳимоя қилишга, қолаверса, ҳар бир шахснинг ижтимоий-психологик тараққиётини таъминлашга қаратилган.
Республикада қўлга киритилган натижаларига таянган ҳолда, мамлакатимизда ҳозирги замон илғор психологияси ютуқларини ҳаётга тадбиқ этиш заруриятини ҳисобга олиб, шахслардаги психологик ҳимоя жараёни билан боғлиқ ҳолатларни тўғри тушуниш, тадқиқ қилиш ва унинг бугунги ёшларимизни тарбиялаш ишидаги улушини оширишга қаратилган қуйидаги амалий тавсиялар ишлаб чиқилмоқда.
1. Бугун республикамизда фаолият юритаётган фавқулотда вазият ходимлари, ёнғин хавфсизлиги ходимлари ва экстремал ҳолатларга тушиб қолган шахслар билан ҳамкорликда шахслар учун зарур бўлган ишлар дастурини тузишлари ва шу дастурга мос психологик ҳимоя жараёнини ўрганишга қаратилган тадбирларни белгилашлари зарур.
2. Республикамизда фаолият олиб бораётган психолигларга психологик хизмат талабларини ўрганиши, таҳлил қилиш ва тадқиқ қилишнинг маҳсули ўлароқ, психологик хизматнинг иш мазмунини ташкил этувчи “Низом”га қўшимча равишда амалиётчи – психологлар бажариши лозим бўлган қуйидаги вазифаларни тавсия этилмоқда:
- Фаолият ва индивидуал имкониятлар ўртасидаги адекватликнинг қай даражада таркиб топтирилаётганлигини аниқлаш; ҳар бир шахсдаги меҳнат фаолиятини муваффақиятли бажариш билан боғлиқ индивидуал услубни аниқлаш; меҳнат фаолияти жараёнида ҳар бир шахснинг ўзини ўзи муваффақиятли идора қилишнинг таъминланиши билан боғлиқ меъёрий ҳиссий фаоллик кўрсаткичларини аниқлаш имкониятлари яратилмоқда.
- Ота – оналар, тезкор хизмат ходимлари, ўртасида психологик ҳимоя имкониятлари ва истиқболлари хусусида махсус тушунтириш ишларини олиб бориш талаб этилади.
- Ҳар бир шахс учун характерли бўлган фаолиятдан қониқишга нисбатан психологик ҳимоя иерархиясининг қарор топтирилишига хизмат қилувчи, ривожлантирувчи коррексион ишлар режасини ишлаб чиқиш ва уни амалга ошириш керак бўлади.
- Ҳар бир шахснинг психологик ҳимоя имкониятларидан келиб чиқиб, меҳнат фаолияти талабларини бажариш билан боғлиқ муваффақиятларга эришиш, айни пайтда, турли хил муваффақиятсизликларга учрамаслик учун тегишли якка ҳол маслаҳатлар бериб бориш билан бирга, мазкур шахснинг фаолиятга нисбатан муваффақиятли индивидуал услубни ривожлантириш учун тегишли шарт-шароит яратилишини таъминловчи тавсиялар ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этади.
Ўйлаймизки, мазкур вазифаларнинг мунтазам равишда амалга оширилиши психологик ҳимоя самарадорлигини таъминлашда, айни пайтда, шахсдаги психологик ҳимоя омилларини тадқиқ қилиш билан боғлиқ экстремал вазиятларда психологик хизмат самарадорлигини тақозо этади.
Демак, эксремал вазиятларда шахсни ўрганиш ва унга психологик таъсир қилиш меҳанизмларидан хабардор бўлиш ҳар бир амалиётчи психологдан жуда катта маҳорат талаб этади.