О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

1.6. Экстремал вазиятларнинг субектлари.
Психологик оқибатларни баҳолаш ва башорат қилиш учун шахс фавқулодда вазиятнинг бевосита иштирокчиси бўлганми, унинг гувоҳи бўлганми ёки фавқулодда вазият натижасида яқин киши ёки қариндоши йўқолганлигини билиш муҳимдир. Фавқулодда вазиятнинг салбий омиллари таъсирининг хусусиятига кўра, ушбу омилларга дучор бўлган барча одамлар шартли равишда қуйидаги гуруҳларга бўлинади.
Биринчи гуруҳ мутахассислар. Фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф этишда иштирок этаётган жабрланганларга ёрдам кўрсатадиган одамлар. Бошқа одамларнинг ёрдами билан боғлиқ профессионал вазифаларни бажариш ҳолатида ҳиссий тажрибалар доимий бўлиб, мутахассис биринчи навбатда вазифани бажаришга қаратилган. Кўпинча бу мутахассисларни безовта қилади. Қутқарувчида "Қандай қилиб?, Ҳеч нарса ҳис қилмайман, Мен даҳшатли суратларни, ўлимни, одамларнинг қайғусини кўраман ва у менга тегмайди, Мен билан ҳамма нарса яхши?" каби ҳодисаларнинг асоси психологик ҳимоя механизми намоён бўлади. Бундай реакция норма ҳисобланади. Бироқ, ҳар доим ҳам экстремал шароитларда ишлаш мутахассислар учун из қолдирмасдан ўтмайди. Фавқулодда вазиятларда ишлашнинг кечиктирилган оқибатлари ҳақида биз кейинги бобларда батафсилроқ маълумотга эга бўламиз.
Иккинчи гуруҳ қурбонлардир. Фавқулодда вазиятда (гаровга олинганлар, тўғонлар остидаги одамлар, сув босган уйларнинг томларида ва ҳоказо) изоляция қилинган одамлар. Одатда, фавқулодда вазиятдан омон қолган одамлар ҳаёт учун курашишда жуда кўп куч сарфлайдилар ва улар тирик қолиш ҳақиқати улар учун вазиятни осонроқ бартараф этиш ва нормал ҳаётга қайтиш учун катта ресурсдир.
Фалокатдан кейин ушбу тоифадаги одамларнинг психологик реакцияларини тўрт босқичга бўлиш мумкин:

• 
  биринчи босқич — қаҳрамонлик (алтруизм, қаҳрамонлик ҳаракати, бошқаларга ёрдам бериш ва ўзини омон сақлаб қолиш истаги);
  
• 
  иккинчи босқич - мағрурлик (омон қолиш ва барча хавф-хатарларни енгиб ўтиш ҳисси);
  

- учинчи босқич — умидсизлик (ғазаб, умидсизлик: "ҳаётимда ҳамма нарса ўзгаргандай туюлди, лекин барчаси ўзгармади, ҳамма ўз ташвиш ва хавотирларини унутди, фақат мен бу ҳақида эслайман", умидларнинг пучга чиқиши);
- тўртинчи босқич - бу тиклаш (ҳаёт тарзини белгилаш, ўз вазифаларига қайтиш, мақсадларга эришиш зарурлигини англаш).
Қуйидаги сўзлар "қаҳрамонлик синдроми" пайдо бўлишига олиб келади: "мен бирортангизни бошдан ўтказмаган нарсани бошдан кечирдим, сиз мени ҳеч қачон тушунмайсиз, барчангиз тажрибасизсиз" ва ҳоказо. Натижада, антисоциал хатти-ҳаракатларнинг намоён бўлиши (тажовузкорликнинг авж олиши, бошқаларнинг ҳаётига таҳдид қилишга уруниш), алкогол ичимликларни истеъмол қилиш, ўз жонига қасд қилиш ёки "Ҳеч ким мени тушунмайди, мен ёлғиз азобланяпман" шаклидаги "жабрланувчи синдроми"и пайдо бўлиши мумкин. Гарчи кўпчилик одамлар мустақил равишда ёки мутахассислар ёрдамида нормал ҳаётга қайтишсада, уларнинг хаёлларидаги қўрқув ва умудсиликлар позитив мотивацияларига салбий таъсир қилади.