О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

2.2.Стрессли вазиятлар ривожланишининг тавсифи.
Стресс пайтида танамиз билан нима содир бўлади? Г. Селье "Ҳаётий стресс" асарида таъкидлаганидек, стресснинг сабаби (совуқ, иссиқлик, оғриқ, соғиниш, ҳатто бахт), бошқача айтганда, ҳаёт бизга қандай талаблар қўйса, инсон танасида худди шундай жисмоний аломатлар пайдо бўлади.
Мижозлар ва ходимлар томонидан доимий босим остида бўлган тадбиркор, аэропорт диспетчери, эътиборни заифлаштирадиган дақиқалар юзлаб содир бўлганини биладиган ғалаба қозонишга жуда чанқоқ бўлган спортчи — буларнинг барчаси стрессни бошдан кечирмоқда. Уларнинг муаммолари бутунлай бошқача, аммо тиббий тадқиқотлар шуни кўрсатдики, тананинг "инсон машинаси" учун ортиб бораётган талабларга жавоб берадиган бир хил биокимёвий ўзгаришлар билан стереотипик тарзда реакцияга киришади. Стрессга олиб келадиган омиллар бошқача, аммо улар бир хил, аслида, стресснинг биологик реакциясини ишлатадилар.
Стресс таъсири остида инсон танасига киритилган адаптив механизмлар Г.Селье томонидан "умумий адаптив синдром" ёки "стресс реакцияси" деб номланади. Ушбу синдром ривожланишининг 3 босқичи мавжуд: хавотирланиш босқичи, қаршилик босқичи, чарчаш босқичи .
1. Хавотирланиш босқичи - бу танамизнинг вазиятни енгишимизга ёрдам бериш учун юзага келадиган хавф ёки таҳдидга дастлабки жавобидир. Ушбу мослашиш механизми эволюциянинг бошида пайдо бўлган эди, омон қолиш учун душманни мағлуб қилиш ёки унга дуч келмаслик керак эди. Бизнинг танамиз хавф-хатарга энергия портлаши, жисмоний ва ақлий қобилиятларни оширилиши билан жавоб берди. Тананинг бундай қисқа муддатли "уйғониши" деярли барча орган тизимларига таъсир қилади, шунинг учун кўпчилик стресс муаммолари тадқиқотчилари ушбу босқични "фавқулодда вазият" деб аташади.
Анъанага кўра, сигнал босқичида шок ва қарши ҳужум фазаси ажратилади. Мия хавфни сезгандан сўнг, ташвиш гормонлари кўп миқдорда қонга ташланади, юрак тезроқ урилади, ички органлардан қон ҳаракат қилиш керак бўлган тананинг қисмларига (магистрал, қўл ва оёқ мушаклари) киради, жигар мушакларни энергия билан таъминлаш учун кўпроқ гармон ишлаб чиқаради. Тананинг ресурслари тежамсиз сарфланади, натижада мақсадга эришиш учун ҳар қандай ҳолатда ҳам ҳамма нарса хавф остида қолади. Бу каби мураккаб ўзгаришлар одатда бир зумда содир бўлади ва руҳий зарба босқичига тўғри келади. Гармонлар ва энергиянинг ҳаддан ташқари кўпайиши, шунингдек, "эскириш" учун орган тизимларининг ишлаши тананинг ҳаётий фаолияти учун хавф туғдиргани сабабли, зарба фазаси шок фазасига тезда ўзгаради, бунда стресс таъсирини камайтирадиган биринчи механизмлар фаоллашади.
Хавотирланиш босқичининг биологик маъноси тананинг мослашувчан ресурсларини максимал даражада жалб қилиш, одамни тез тайёр ҳолатга - жангга тайёр бўлиш ёки хавф-хатарлардан қочиш ҳолатига олиб келишдир.
2. Қаршилик (ҳимоя) босқичи стрессли омил жуда кучли бўлса ёки етарлича узоқ вақт давомида ишлашни давом эттирса юзага келади. Ушбу босқичда ўзгарувчан шароитларга мослашиш содир бўлади. Натижада доимий мослашув(адаптация) юзага келади: физиологик жараёнларнинг фаоллиги кескин пасаяди, барча манбалар тежамли сарфланади - тана узоқ умр курашига тайёр ва унинг турли таъсирларга чидамлилиги ортади.
Мослашув синдромининг ушбу босқичида юзага келадиган барча ўзгаришлар қайта кўриб чиқилиши мумкин. Чунки стрессни енгиш танани нормал ҳолатга қайтаради.
3. Чарчаш босқичи. Агар биз узоқ вақт давомида стрессни бошдан кечирсак, унда вазиятни енгиш учун бошқа куч тополмайдиган пайт келади. Ушбу босқичда энергия тугайди, физиологик ва психологик ҳимоя бузилади. Инсон энди стрессга қарши тура олмайди. Ёрдам қўллаб-қувватлаш шаклида ёки стрессни йўқ қилиш шаклида фақат ташқаридан келиши мумкин. Ушбу босқичда доимий равишда ишламайдиган бузилишлар юзага келади ва стрессга тушган киши ҳаракат қилишни давом эттирса, тана ўлиши мумкин.
Кўпгина замонавий психологлар стресснинг ҳиссий суб-синдромларини тасвирлашади. Улар, маълум бир тартибда кетма-кет таъқиб қилиб, физиологик стресснинг ривожланиш босқичига ҳамроҳ бўлади. Ўта тоқат қилиб бўлмайдиган экстремал шароитларда биринчи бўлиб ҳиссий ва хулқ-атвор субсиндроми намоён бўлади. Ушбу босқичда йиғлаш, истерия, тажовузкорлик ва бошқалар каби ўткир стрессли реакциялар пайдо бўлиши мумкин. Аслида, бу реакциялар ҳимоя ва омон қолишга қаратилган. Онг торайиб боради, одам кераксиз тафсилотларни қолдиради - унга ҳаёт учун курашиш осонроқ бўлади. Бироқ, баъзи ҳолларда, ўткир стрессли реакциялар ҳалокатли бўлиши мумкин (масалан, моторли қўзғалиш ҳолатида бўлган одам ўзини ёнаётган уйнинг деразасидан ташлаб юбориши мумкин).
Ҳиссий хатти-ҳаракатлар остсинроми вегетатив тизим билан алмаштирилади. Барча физиологик тизимларнинг фаоллашиши билан диққатни жалб қилиш, фаолликни ошириш билан бирга сафарбарлик содир бўлади. Ушбу босқичда тез-тез учрайдиган қийинчиликлар, танани машқ қилишга олиб келади, унинг стрессга чидамлилигини оширади.
Дастлабки иккита суб-синдромлардан сўнг, асосан когнитив (стресс остида ақлий фаолиятнинг ўзгариши остсиндроми) ва ижтимоий-психологик (стресс шароитида алоқада ўзгаришларнинг субсиндроми) турлар аниқланади. Когнитив субсиндром турли хил фикрлашни фаоллаштиришдан иборат. Мисол учун, муаммоларни қатъий ҳал қилиш дескурсив фикрлаш дейилади. Декомпозицион фикрлашни фаоллаштириш ҳаётдаги ҳақиқий тасаввурни соддалаштиришга олиб келади ва инсон хавф-хатарни англамасдан ва мумкин бўлган мағлубият ҳақида ўйламасдан ҳаракат қилади. Ички фикрлаш сизни одатий вазиятда ақлга келмаган ностандарт ечимларни тезда топишга имкон беради. Ижтимоий- психологик субсиндромнинг натижаси нафақат алоқа туридаги ўзгариш, балки унинг ижтимоий мақомидаги ўзгаришдир (ички ресурсларни фаоллаштириш орқали "заиф" киши етакчилик қилиши ва одамларни бошқариши мумкин).