О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

Учинчи гуруҳ-қурбонлар (талофотлардан моддий ёки жисмоний зарар кўрганлар). Булар ўз яқинларини йўқотган ёки уларнинг тақдири ҳақида маълумотга эга бўлмаган, уйларини, мол-мулкини ва бошқаларни йўқотган одамлардир. Жабрланганлар бошига тушадиган қайғу билан яшаш, ўзгарувчан яшаш шароитларига мослашиш айниқса қийин. Ушбу гуруҳда энг кўп кечиктирилган ёки эътиборсиз қолдирилган психологик оқибатлар аниқланади, бу ҳақда кейинги бобларда янада кенгроқ маълумот берамиз.
Тўртинчи гуруҳ гувоҳлар ёки воқеиликнинг айнан иштирокчиларидир. Фавқулодда вазият ҳудудига яқин яшайдиган ёки шу ҳудуддан топилган одамлар.
Бешинчи гуруҳ кузатувчилар (ёки тадқиқотчилар). Нима содир бўлганлиги ҳақида маълумот олган ва маълумот олиш истагида воқеа жойига ташриф буюрган одамлар.
Ушбу икки гуруҳдаги одамларнинг психологик шикастланиш даражаси асосан уларнинг шахсий хусусиятларига ва ўтмишда шикастланадиган вазиятларига боғлиқ.
Олтинчи гуруҳ-томошабинлар. Фавқулодда вазият ҳақида маълумот олган ва оммавий ахборот воситалари (оммавий ахборот воситалари) орқали вазиятни кузатиб бораётган одамлар. Одамлар воқеалар ҳақида маълумот олишлари кераклиги шубҳасиздир. Бироқ, мутахассислар фавқулодда вазиятлар оммавий ахборот воситаларини ёритишнинг салбий психологик оқибатларини билишади. Кўпинча ҳисоботларнинг ҳиссий ранглари жуда салбий, фожиали, пессимистик характерга эга.
Мисол тариқасида, 2020 йил май ойида Сирдарё вилоятидаги "Сардоба" сув омборининг ишдан чиқиши билан боғлиқ ҳаракатларни оммавий ахборот воситаларини ёритиш мумкин. Миллионлаб одамлар воқеа жойидан деярли 24 соат давомида эфирга узатилган вазиятга ҳиссий жиҳатдан қўшилдилар. Бу вазиятнинг ўзига хос хусусияти унинг давомийлиги (бир неча кун) эди. Ўша кунларнинг бир нечта ҳодисалари бефарқ қолдирилди. Кейинчалик, одамлар қўрқув, ўзлари ва яқинлари учун ташвиш, депрессия ҳолати, жисмоний соғлиқни тиклаш, илгари олинган травматик ҳолатлар ҳақида тажрибаларни янгилаш ҳақида шикоят билан мутахассислардан ёрдам сўради ва ҳоказо.
Шундай қилиб, экстремал вазиятлар психологиясининг долзарб масалалари — психология фанининг янги, аммо жадал ривожланаётган соҳаси-фалокатларнинг психологик- ижтимоий оқибатларини ўрганиш, уларни аҳолининг ақлий саломатлигига таъсири ва бундай оқибатларни камайтириш усулларини ишлаб чиқишдан иборатдир.
Экстремал вазиятлар инсон ҳаётининг барча соҳаларида пайдо бўлади, шахс ҳаётидаги ҳар чоғда жуда кўп ҳолатларни юзага келтириши мумкин. Ушбу маълумотлар биринчи навбатда, психологлар, қутқарувчилар ва ўт ўчирувчиларга, профессионал вазифаси — муаммога дуч келадиган одамларга ёрдам берадиган мутахассисларга қаратилган. Фожиали вазиятни бошдан кечирган одамни учратган мутахассис унга нима бўлганини ва унга қандай ёрдам бериши мумкинлигини билиши муҳимдир. Касбий фаолиятнинг қийин шароитларида мутахассис учун ўз жисмоний ва руҳий саломатлигини сақлаб қолиш қобилияти кам эмас. Умид қиламизки, ушбу китоб бунга хизмат қилади.