О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

2- БОБ. СТРЕССНИНГ ТАЪРИФИ ВА УНИ ЎРГАНИШ ТАРИХИ


2.1. Стресс: ўрганиш ва замонавий тушунчалар.
Стресс таълимотининг асосчиси Нобел мукофоти совриндори физиолог Ганс Селе (1907–1982) 1936- йилда турли хил тана тизимларининг касалликлари билан оғриган беморларда биринчи кузатувларни тадқиқ этди. Бундай беморларнинг барчасида иштаҳа йўқолиши, мушакларнинг кучсизлиги, юқори қон босими, ютуққа бўлган қизиқиш йўқолган. Г. Селе ушбу аломатларни "шунчаки касаллик синдроми" деб белгилаб, бир вақтнинг ўзида кўп одамларда монотон бузилишлар мавжудлигини кўрсатди: буйрак усти безининг кортексидаги ўзгаришлар (катталашиши, қон кетиши), лимфоид тўқима (лимфа тугунлари, тимус), ошқозон яраси ва ҳоказолар. Танадаги барча ўзига хос бўлмаган (тана учун одатий бўлмаган) ўзгаришларнинг умумийлигини тасвирлаш учун у “стресс” тушунчасини киритди.
Танага таъсир қиладиган ҳар қандай стимул организмнинг бир қатор мослашувчан реакцияларини келтириб чиқаради ва ўзига хос (совуқда титроқ, иссиқлик пайтида терлашнинг кўпайиши) ва ўзига хос бўлмаган (буйрак усти безларини фаоллашиши ва қонга биологик фаол моддаларнинг чиқиши) таъсирига эга. Шундай қилиб, барча фаол воситалар (стрессорлар), маълум бир таъсирдан ташқари, мослашувчан функцияларни бажариш ва шу билан нормал ҳолатни тиклаш учун ўзига хос бўлмаган эҳтиёжни келтириб чиқаради. Шунинг учун, ҳозирги пайтда "стресс" тушунчаси одатда тананинг унга бўлган ҳар қандай талабга носпецифик муносабати сифатида белгиланади.
Стресс ҳар доим ундан қочиш керак бўлган душман кучдир, деб ишониш хато бўлади. Ҳар қандай стресс зарарли эмас. Стрессни фаоллаштириш ижобий ҳис-туйғуларни келтириб чиқарадиган (воқеалар, янги уйга кўчиш) ижобий воқеалар туфайли юзага келиши мумкин. Бундай шароитлар эстресс деб аталади. Ҳаётимизни динамик ва тўлақонли қилиш учун, ностандарт вазиятлардан қўрқмаслик, янги имкониятлардан воз кечмаслик ва энг муҳими, мақсадимизга эришиш учун бизга доимо рағбатлантириш зарур. Эстресс - бу тириклик зарядидир, бу бизга ўз вақтида иш билан шуғулланишимизга ёрдам беради. Бусиз бизнинг ҳаётимиз зерикарли ва завқсиз бўларди.
Салбий тажрибалар билан боғлиқ ва заифлаштирадиган, бузадиган кучга эга бўлган барча ҳиссий ва стрессли ҳолатлар "хафагарчилик" (ҳал қилинмаган можаролар, яқин кишининг йўқолиши) сифатида белгиланади. Аммо бу вазиятда стрессни зарарли деб аташ мумкин эмас. Дарҳақиқат, бу стрессли реакция бўлиб, одамга қийин вазиятдан (ишдаги фавқулодда вазият, қароқчидан қочиб қутулиш учун) фойдаланиши мумкин бўлган кучларни беради. Шунинг учун яхши воқеалардаги стресс фойдали, ёмон воқеалар эса зарарли деб айта олмаймиз. Фойдали ва зарарли стресс ўртасидаги чизиқ баъзан жуда кучли тебранади. Ижобий ҳис- туйғуларнинг ҳаддан ташқари кўплиги назоратсиз қолдирилса, мувоффақиятсизликка ҳам олиб келиши мумкин.
Г. Селье назариясида энг муҳим камчилик бу стресснинг пайдо бўлишида марказий асаб тизимининг марказий ролини рад этишдир.
Г. Селье ва унинг издошлари стрессга физиологик жавоб синдроми тананинг яхлитлигини сақлашга қаратилган ҳимоя реакцияларининг универсал моделини англатишини ва одамлар учун ҳам, ҳайвонлар учун ҳам бир хил эканлигини кўрсатди. Аммо ҳайвонлардан фарқли ўлароқ, одамларда физиологик реакцияни нафақат стресснинг бевосита мавжудлиги, балки унинг одамга психологик таъсири билан ҳам аниқлаш мумкин.
Шундай қилиб, одамга нисбатан стресснинг ўзига хос хусусияти шахсни онгли равишда психологик ҳимоя механизмлари иштирокида қайта ишлашдан иборат.
Г. Селье назариясининг табиий давоми бу тизимли (физиологик) ва ақлий (ҳиссий) стрессни ажратиб турувчи Р. Лазаруснинг “Ҳиссий стресслар” назариясидир. Ҳиссий стресс тананинг ички ва ташқи жараёнларга бўлган муносабати сифатида ишлайди, бунда физиологик ва психологик қобилият чекланган ёки ошиб кетадиган даражаларга тушади. Ушбу назария доирасида физиологик ва ҳиссий стресс ўртасидаги фарқлар физиологик стресс пайтида танадаги ноқулай омилларнинг тўғридан-тўғри таъсири ва ҳиссий стресс пайтида билвосита (одамнинг вазиятга бўлган муносабатини ўрганиш орқали) салбий таъсир билан изоҳланади. Шундай қилиб, ҳиссий стресс остида танага бевосита зарарли таъсир бўлмаслиги мумкин.
Ҳиссий стресс ҳолатида танадаги кучланишни нормал адаптив реакциялардан юқори даражага олиб келадиган омил бу бошланган ёки тахмин қилинган салбий омил туфайли зарарни башорат қилишдир. Шундай қилиб, психологик стресснинг ривожланишининг шарти бу таҳдидни идрок этишдир. Агар вазиятни киши хавфли деб билмаса, ҳиссий стресс бўлмайди. Вазиятни таҳдид сифатида қабул қилиш ва баҳолаш когнитив жараёнлар, шахснинг ўзига хос хусусиятлари (ташвиш, ҳиссий барқарорлик ва бошқалар) ва унинг олдинги тажрибаси билан чамбарчас боғлиқ. Шунинг учун барча одамлар учун бир хил стрессни келтириб чиқарадиган омиллар ва ҳолатлар мавжуд эмас.
Ҳиссий стресснинг мажбурий хусусияти, таҳдидни бартараф этиш учун инсоннинг функционал заҳираларининг етишмаслигини кўрсатувчи сигнал- ташвишдир. Бу инсоннинг ҳозирги эҳтиёжларини (умидсизликни) блоклашнинг пайдо бўлиши ёки истиқболига боғлиқ бўлган қўрқув ёки кутиш ҳисси сифатида тавсифланади ва ҳиссий стресснинг энг муҳим ажралмас механизмини амалга оширади.
Хавотирни муайян мазмунга эга бўлган таҳдид билан боғлаш қўрқув деб аталади. Умуман олганда, ташвиш ва қўрқув руҳий мослашув механизмларининг кучланишининг асосий белгилари бўлиб, адаптив механизмларни стресслаштирувчи вазиятдан чиқиш йўлини топиш учун фаоллаштиради.
Ж. Эверли ва Р. Розенфелд аксарият стимулларни (қўзғатувчиларни) стрессга айлантиришда ушбу стимулларни ҳиссий ва ақлий баҳолаш муайян роль ўйнашига ишонишди. Агар стимул шахсга таҳдид ёки қийинчилик сифатида талқин қилинмаса, унда стресс реакцияси умуман бўлмайди. Шундай қилиб, Эверли ва Росенфелднинг сўзларига кўра, одамлар бошдан кечираётган стресс реакцияларининг аксарияти аслида ўзлари томонидан яратилган ва улар имкон қадар давом этади.
Танадаги биологик ўзгаришлар даражасида, ҳиссий стресс биринчи навбатда марказий нейроген жараён сифатида юзага келади ҳамда барча периферик функционал бузилишлар иккинчи марта қайта ривожланади ва аслида ҳиссий фавқулотда кучланишнинг натижасидир. Эмоционал қўзғалишни амалга оширишда гормонал механизмлар етакчи роль ўйнайди.
Физиологик стресс ўзини қуйидагича намоён қилади: ҳиссий стресснинг дастлабки босқичларида инсон танасининг турли функционал тизимлари ўртасидаги ахборот алоқалари узилади ва улар мустақил равишда, тартибга соладиган параметрларини мақбул даражада сақлашга ҳаракат қилиб, жадал ҳолда ишлай бошлайдилар. Стрессга доимий таъсир қилиш билан, инсоннинг баъзи заифлашган функционал тизимларининг ўзини-ўзи бошқариш механизми бузилади. Шундан сўнг унинг функцияси доимий равишда ўзгаради: масалан, қон босими барқарор равишда кўтарилади, иммунитет пасаяди ва ҳоказо. Бундай ҳолда, тегишли физиологик параметрни тартибга солиш маълум бир вақтгача маҳаллий механизмлар томонидан амалга оширилади, уларнинг барқарор мувозанати касалликнинг бошланишига олиб келади.
Стресс ҳақидаги замонавий қарашлар физиологик стресс ва ҳиссий стрессни тўлиқ ажратишнинг одатийлиги билан ажралиб туради. Физиологик стрессда ҳар доим психологик элементлар мавжуд ва аксинча. Стресс қандай бўлишидан қатъий назар: ҳиссий ёки физиологик, бир тур кўпинча бошқа турнинг манбаи бўлиб хизмат қилади - ҳиссий стресс физиологик стрессни келтириб чиқаради ва кучли физиологик стресс ҳиссий ҳолатга таъсир қилиши мумкин.
Шундай қилиб, биз ҳатто битта, қисқа муддатли стресс ҳам физиологикдан руҳийгача бўлган тана фаолиятининг барча даражаларига таъсир қиладиган ўта мураккаб ҳодиса деб хулоса қилишимиз мумкин. Инсоннинг стрессни енгишдаги муваффақияти ушбу даражаларнинг ҳар бирида тананинг ишлашига боғлиқ.