О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

2.3. Стрессбардошлилик ҳақида тушунча.
Стресс ҳар қандай фаолият билан боғлиқ бўлгани учун, фақат ҳеч нарса қилмайдиган киши ундан қочиши мумкин. Лекин мувоффақият ва хатоларсиз, юксалиш ва тушишсиз ҳаёт кимни қизиқтиради? Стресс-ҳаётнинг таъми ва мазмунидир. Стресс билан биз доимо дуч келамиз, муайян муаммоларни ҳал қиламиз.
Албатта, кўп жиҳатдан стресс реакциясининг ривожланиши стрессорнинг табиати, унинг сифати ва миқдорий хусусиятлари билан белгиланади. Лекин биз стрессорнинг мавжудлиги ҳали одамларда стресс реакциясини ривожланишига олиб келмаслигини ҳам айтгандик.
Эпидемиологик ва клиник кузатишлар шуни кўрсатадики, инсон популяциясида узоқ ва кескин стрессли ҳолатларда ҳам нормал физиологик кўрсаткичларни сақлайдиган шахсларнинг камида 30%и мавжуд. Буларнинг барчаси тирик организмларда турли хил стрессларга қаршилик механизмлари мавжудлигини кўрсатади. Ушбу механизмларни билиш натижасида инсоннинг стресс омилларига (стрессга бардошлилик) қаршилик кўрсатишга қодир бўлган реабилитация усулларини ишлаб чиқиш мумкин.
Кўпгина тадқиқотчилар стрессга бардошлиликни таълим натижалари деб ҳисоблашади, аммо ҳар бир инсоннинг стрессга чидамлилигини аниқлайдиган ўзига хос шахсий хусусиятлар ва физиологик хусусиятларга эга эканлигини инкор этмаслик керак. Баъзи экспертлар генлар стрессга бўлган муносабатимизга таъсир қилиши мумкин, деб ҳисоблашади. Масалан, бир оила овқат ҳазм қилиш муаммоларига мойил бўлиши мумкин, иккинчиси эса экземага эга бўлиши мумкин.
Стрессга бардошлиликни таъминлайдиган энг машҳур физиологик хусусиятларга қуйидагилар киради:
• Асаб тизимининг тури. Асаб тизимининг заиф тури бўлган одамлар стрессга нисбатан камроқ чидамли. Тез қўзғалувчан турларда (холериклар, меланколик) стрессорларнинг таъсирига мослашиш барқарор эмас. Эртами-кечми, психикага таъсир қилувчи омиллар ҳам ақлий, ҳам вегетатив функцияларнинг тартибсизлиги билан ажралиб турадиган неврозларнинг ривожланишига олиб келади. Одатда, меланхоликларнинг стресс реакциялари кўпинча конституцион(тана тузилишига кўра) қўзғалиши билан боғлиқ. Масалан, ташвиш ёки қўрқув, фобия ёки неврологик ташвиш, асабийлашиш ва уйқусизлик билан тавсифланади. Холериклар одатда ғазаб, қобилиятсизлик ва назоратни йўқотиш қўрқуви, хато қилишдан қўрқиш каби стресс реакцияларига эга. Флегматикларда стресс остида қалқонсимон безнинг фаолияти камаяди, метаболизм сусаяди ва у қонда қанд миқдорини ошириши мумкин. Стрессли вазиятларда улар озиқ- овқатга "босим ўтказадилар", натижада улар семиз бўлишлари мумкин. "Ақлий зўравонлик", уйқусизлик ҳолати кузатила бошлайди. Сангвиникларнинг кучли асаб тизими уларга стрессни енгишга имкон беради.
• Гормонал хусусиятлар. Қонда кортизолнинг паст даражаси бўлган одамлар стресс омилларига камроқ таъсир кўрсатади. Бу хусусият ҳайвонларда кузатилади. Ёввойи табиатда олиб борилган тажрибалар шуни кўрсатдики, маймун подасида иерархик зинапоянинг юқори қисми қонда кортизолнинг энг паст даражасига эга бўлган эркак томонидан бошқарилади, бу эса уни таҳдидга қарши тезкор реакцияга олиб келиши ва омон қолиш даражасини оширишга ёрдам беради. Кортизолнинг юқори даражаси нафақат юрак-қон томир касалликлари ёки саратонга (генетик мойилликка ва атроф-муҳитнинг таъсирига қараб) мослашибгина қолмай, балки депрессив, меланхолик кайфият эҳтимолини оширади.