О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

1.4. Инқироз ва инқирозли вазиятлар.
Инқироз ҳаётнинг муқаррар ва зарур дақиқаларидан бири бўлиб, инсон, гуруҳ, жамият ва бутун инсониятнинг ривожланишининг асосий кечинмалари саналади.
Инқироз, илгари ўрганилган хатти-ҳаракатлар ҳолатларни бартараф этиш учун етарли бўлмаган ҳолларда юзага келади. Инқироз ҳолати хатти-ҳаракатларнинг янги усулларини ишлаб чиқишни ва ҳаётнинг янги маъносини топишни талаб қилади.
Инқироз ҳар доим бир неча мумкин бўлган муқобилларни танлаш, вақтида қарор қабул қилишни тақозо этади.
Инқироз ташқи шароитлар, муайян травматик ҳодиса (экстремал вазият) натижасида юзага келиши мумкин. Ташқи инқироз оқибатлари шикастланишдан кейинги стресс бузилиши, шок шикастланиши каби ҳолатлар сифатида намоён бўлиши мумкин.
Шахснинг ички инқирози- инсон ривожланишнинг янги босқичига ўтиш давридир. Ички инқирозлар ташқаридан фарқли ўлароқ, зарур ва кераклилиги билан ажралиб туради. Инқироз ҳар доим регрессив ва прогрессив шахсий ривожланиш ўртасидаги танловдир. Инсоннинг кейинги ҳаёти қандай танловга тўхталишига боғлиқ. Психологияда инқироз ва инқироз ҳолатини тушуниш шахс психологияси ва ривожланиш психологияси доирасида ишлаб чиқилган.
Ички инқирознинг умуман сезилмайдиган тажрибаси йўқ. Бироқ, турли хил одамлар тажрибасининг чуқурлиги ва кучи сезиларли даражада фарқ қилади ва қуйидаги омилларга боғлиқ:
- шахсий ривожланиш даражаси — онг) - қанчалик юқори бўлса, инқироз шунчалик мураккаб бўлади;
- ижтимоий-маданий хусусиятлар;
- шахсий ва характерли хусусиятлар;
- инсон томонидан бошдан кечириладиган инқироз ҳолати;
- ижтимоий-психологик хусусиятлар, ижтимоий статус.
Экзистенциал аҳамиятга эга бўлган ички инқирозлар, одатда, инсон ҳаётидаги муайян ёш босқичлари билан боғлиқ бўлади. Шунинг учун, "инқироз" белгиларини кўрсатадиган одам билан мулоқот қилишда унинг ёшини ҳисобга олиш муҳимдир.
Ҳаётнинг асосий инқироз даврлари қуйидагилар:
Пубертат(жинсий етилиш) (13-15 ёш). Ўсмирнинг ўзига хослигини англаш билан боғлиқ. Инсоннинг катталар дунёсига киришини акс эттиради. "Мен ҳаётдан маъно излаяпман" ибораси билан ифодаланиши мумкин.
Ўз тақдирини белгилаш инқирози (29-33 йил). "Мен ҳаётимнинг мазмунини ўзгартираман" ибораси билан ифодаланиши мумкин.
Ҳаётнинг иккинчи ярмидаги инқироз (45-55 йил). Инсон ўз-ўзини англай олмаслиги, хоҳлаган нарсага эришиш, хоҳлаган кишига айланиш ҳақида шубҳа билан қарайди. Энг муҳими, бу даврда ота-оналарнинг йўқолиши билан ёмонлашиши мумкин бўлган ҳаётнинг экстремал муаммоси ("мен билан ўлим ўртасида ҳеч ким йўқ") деган тушунча мавжуд. Ушбу инқироз "Мен унинг маъносини йўқотаман" ибораси билан ифодаланиши мумкин.
Ишонч телефонлари тажрибаси шуни кўрсатадики, кекса одамлар кўпинча психологик ёрдам хизматларининг абонентлари ҳисобланади. Уларнинг тажрибалари ҳаётнинг маъносини йўқотиш, қариндошлар, дўстлар, соғлиқни сақлаш, касб-ҳунар, фойдасизлик ва ёрдамсизлик ҳисси билан боғлиқ. Улар учун энг катта тушунча ёлғизлик муаммосига айланади.
Шундай қилиб, инқироз глобал ва кенг кўламли офатлар билан боғлиқ бўлмаслиги мумкин ва инсон ҳаётининг табиий даврида (масалан, ўсмирлик инқирози — "ўтиш даври") муҳим даврларга хос бўлган жараён сифатида қаралиши мумкин. Инқироз инсоннинг аввалги ҳаётий тажрибаси билан узвий боғлиқ муносабатларга эга, аммо ўтган тажрибадан унга маълум бўлган йўллар билан енгиб ўтиш мумкин эмас.
Инқироз инсон тақдирининг бир бурилиш нуқтасидир, унда аввалги ҳаётнинг асослари бузилади ва янги режалар ҳам ҳали мавжуд эмас. Яхшиямки, кўпчилик инсонлар инқирозга мустақил равишда бардош бера олади.