О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

3.2. Физиологик ва психологик хусусиятлар.
Маълумки, юқори даражада ривожланган асаб тизимига эга бўлган одамда ҳиссий огоҳлантиришлар тез-тез учрайдиган стрессорлардир. Аммо кучли асаб тизимига эга бўлмаган ҳайвонлар, ҳатто ўсимликларда ҳам стрессли реакцияларни кўриш мумкин.
Оқибати стрессни келтириб чиқарадиган стресс омиллари дастлаб мияда қайта ишланади: рецепторлардан олинган маълумотлар кортексга ва бир вақтнинг ўзида ретикуляр тузилишга, лимбик тизимга ва гипоталамусга киради, бу ерда ҳиссий ҳолат нуқтаи назаридан баҳоланади. Кортексда иккита оқим - "нейтрал" ва "ҳиссий жиҳатдан рангли" — тананинг ахборот аҳамиятини баҳолашга асосланган. Агар таҳдид, қийинчилик ёки жуда ёқимсиз нарса ҳис қилинса, унда кучли ҳиссий туйғу пайдо бўлади ва воқеалар занжири ҳосил қилинади.
Тасаввур қилинг, сиз автомобилда рилни бошқариб кетяпсиз. Шу вақтда бошқа бир ҳайдовчи сизнинг машинангиздан ўтишни бошлайди ва нафақат босиб ўтади, балки сизнинг машинангизни йўлини тўсиб қўяди. Ушбу "фокус" дан сўнг, у бошқасини танлайди. Натижада машинангиздан олдинда кетаётган машина кескин секинлашади. Бу тўсатдан кутилмаган ҳолат сизни тезда автоматик реакцияга олиб келади: юрак уриши ва нафас олиш тезлашади, бу вақтда ўзингизни ташқи томондан кўрсангиз, кўзларингиз деярли "хонасидан чиқади". Эҳтимол, сиз ҳазилга ёйиб ғазабланмайсиз, баланд овоз билан сўкиниб юборасиз, афсуски, ғазабингиз чегараланмайди. Дарҳол хавф ўтиб ва бир оз тинчланганингиздан сўнг, кўзгуда ўзингизга бир кўз ташланг. Лаблар сиқилган, элка мушаклари таранглашган , томоқ қуриши, кўнгил айниши каби ҳолатлар намоён бўлади.
Ушбу ўткир стрессли вазиятдан бир неча дақиқа ўтгач, юрак уриши ва нафас олиш сусаяди, ташқи кўриниш нормал ҳолатга қайтади. Бироқ, мушаклардаги кучланиш жуда тез ўтмайди. Кучли ва узоқ муддатли мушакларнинг кучайиши стрессли вазиятнинг белгисидир.
Физиологик стрессли ўзгаришларга қўшимча равишда, хатти-ҳаракатларнинг ўзгариши билан боғлиқ ҳиссий соҳа сигналлари ҳам мавжуд. Мисол учун биринчи кишида стресс сабрсизликда намоён бўлса, иккинчиси доимо бир жойга шошилади (тез гапиради, тез юради). Учинчиси хотирасини ёмонлаштиради. Тўртинчи кишида эса, фикр доимо бир-биридан ўтади-ю аммо уни ҳеч бир нуқтага жамлай олмайди. Стресснинг намоён бўлиши асабийлашиш, кескин кайфият, чарчоқ, руҳий тушкунлик, тўсатдан ғазабланиш ҳолатидир.