|
4.3. Стресснинг вужудга келиши ва ривожланишига инсоннинг индивидуал ва шахс хусусиятлари таъсири.
Кўпгина тадқиқотлар психологик стресс ривожланишини инсоннинг қуйидаги шахсий хусусиятларига боғлиқлигини белгилайди: ёши, умумий саломатлиги, асаб тизими ва темперамент, ўзини назорат қилиши, психологик чидамлилик (барқарорлик) ва ўз-ўзини ҳурмат қилиш ва ҳоказо.
Ёш. Бир қатор тажрибалар натижасида болалар ва кекса одамлар стресс таъсирига қарши энг заиф эканлиги аниқланган. Одатда, улар юқори даражадаги ташвиш ва стресс билан бошқалардан ажралиб туради. Ўзгарувчан шароитларга етарлича самарали мослашиш, стрессга узоқ муддатли ҳиссий муносабат, ички ресурсларнинг тез намоён бўлмаслиги бунинг негизи ҳисобланади.
Умумий саломатлик. Шубҳасиз, соғлом одамлар, одатда, атрофдаги ҳақиқатнинг ўзгарувчан шароитларига мослашади, стрессор таъсири остида танада юзага келадиган салбий физиологик ўзгаришларга тоқат қилишлари осонроқ бўлади. Улар қаршилик босқичини сақлаб қолиш учун ички ресурсларнинг катта захирасига эга. Стресс таъсири остида юрак-қон томир тизими касалликлари, ошқозон-ичак тракти, гипертония, астма, асаб-руҳий касалликлар ва бошқа бир қатор касалликлар чалинган одамлар, уларнинг саломатлиги учун жиддий оқибатлар юзага келади.
Асаб таъсирининг тури ва темперамент. Инсоннинг стресс таъсирига бўлган индивидуал реакцияси асосан унинг туғма асаб тизими томонидан белгиланади. И. Павловнинг асаб тизимининг турлари (ёки юқори асабий фаолият турлари) тушунчаси жорий этилганлиги барчамизга аён. Дастлаб, асаб тизимининг иккита асосий тури кўриб чиқилиди: кучли ва заиф. Кучли турдаги, ўз навбатида, мувозанатли ва мувозанатсизга бўлинади ва мувозанатли — мобил ва инерт. Ушбу турлар темперамент турларининг классик ғоялари билан таққосланган.
Темперамент. Инсоннинг руҳий олами бетўхтов ҳаракатлар мажмуасидан иборат бўлиб, бири иккинчисини бевосита тақозо этади ва улар узлуксиз занжир тизимига ўхшаш тарзда ҳукм суради. Худди шу боис шахс руҳиятида ташқи атроф-муҳит тўғрисидаги таассуротлар, ўтмиш хотиралари, келажак юзасидан ижодий хаёллар, эзгу ниятлар, хоҳиш истаклар, мақсад ва тилаклар, мулоҳаза, фикр ва муаммо, ҳиссий кечинмалар, иродавий сифатлар узлуксиз тарзда ўзаро ўрин алмаштириб туриши эвазига онтогенетик дунёга мустаҳкам негиз ҳозирланади. Руҳий олам кечиши, унинг суръати, мазмуни, шакли, қўлами, хусусияти, хислати, сифати, механизми алоҳида, яккаҳол инсонда ранг-баранг тарзда намоён бўлиши кузатилади. Шунинг учун бўлса керак, инсонлар табиат ҳодисаларига, омилларига, таъсир кучларига тез ёки секин, енгил ёки мушкулот билан жавоб қайтаришга мойиллик кўрсатадилар.
Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, психик фаолиятнинг ди-намикаси нафақат темпераментга, балки мотивларга, психик ҳолатларга, ҳис-туйғуларга ҳам бевосита боғлиқдир. Мисол учун, инсон ўзи темпераментнинг қайси турига тааллуқли бўлишидан қатъий назар, ўз фаолиятига лаёқатли, майли кучли, интилиши қатъий, қизиқувчан бўлса, уни ташкиллаштиришда ва назардан қолишда уюшқоқлик, ҳаракат суръати эса тезкор амалга ошади, унга лоқайд муносабатни билдирса, иш суръати секин ва суст кечади. Ҳар қандай вазиятга қарамасдан, шахснинг қариндош уруғлари тўғрисидаги, шунингдек, жаҳонда кечаётган нохуш хабарлар унинг аъзойи баданини ларзага келтиради, лаби қурийди, ранги бўзаради, атрофмуҳитга нисбатан мўлжалини йўқотади. Психологияда темпераментга тааллуқли индивидуал динамик хусусиятлар билан мотивлар ва психологик ҳолатлар, ҳиссий кечинмаларнинг динамик хусусиятлари ўртасида муайян даражада тафовут мавжудлиги алоҳида таъкидланади. Улар орасидаги фарқларни ажратиб кўрсатиш мақсадида қўшимча белгилар киритилади ва ўзига хос тарзда тавсифлаб берилади. Уларнинг айримларини ажратиб кўрсатиш мақсадга мувофиқ.
Фавқулодда темпераментнинг бир хил хусусиятлари, мотив, псииндивидуал хусусиятлари билан темпераментга алоқадор нерв тизими хусусиятларининг ўзаро қўшилувини нерв тизимининг типи деб номлайди ва уни тўртта типга ажратади: а) кучли, мувозанатли, эпчил; б) кучли, мувозанатсиз, эпчил; в) кучли, мувозанатли, суст; г) кучсиз тип.
Йирик рус психологларидан бири Б. М. Теплов (1896—1965) ва унинг шогирдлари, маслакдошлари И. П. Павловнинг тадқиқотларини давом эттириб, инсон нерв жараёнлари хусусиятларининг ўзига хос томонларини очишга муваффиқ бўлдилар. Улар нерв-физиологик жараёнларнинг нозик қирраларини ўрганишда махсус мосламалар ёрдами билан ўзгаришларни қайд қилиш ҳамда олинган натижаларни (омилларини) математик статистика методлари орқали ҳисоблашни татбиқ этдилар. Б. М. Теплов илмий мактаби намояндалари томонидан олинган маълумотларга қараганда, инсонда ҳосил қилинадиган шартли рефлексларнинг баъзи бир индивидуал хусусиятлари ўзаро уйғунликка эгадир. Уларнингтаъбирича, ўзаро боғлиқ индивидуал хусусиятлар тизими асаб тизимининг муайян хусусияти билан тавсифланади. Жумладан, ўзаро боғланган хусусиятлар, биринчидан, шартли қўзғовчи мустаҳкамланиши давом этишидан қатъи назар, шартли рефлекслар сўниши даражасига, иккинчидан, қўзғовчиларнинг кучли ёки кучсизлиги билан шартли реакциянинг ҳажми ораси-даги тафовутларга, учинчидан, асосий қўзғовчи сезгирлигига бегона (нотаниш) қўзғовчини ижобий (салбий) таъсир ўтказиш даражасига, тўртинчидан, бошқа кўринишдаги ёки кучланишдаги қўзғалиш жараёнларининг кучига боғлиқдир. Маълумотларнинг таҳлилига биноан, тормозланишнинг (тўхталишнинг) кучи билан нерв жараёнларининг мувозанатлашувига тааллукди шартли рефлектор фаолиятининг ин-дивидуал хусусиятлари туркумлари шунга ўхшаш усул ёрдами билан кашф қилинган. Шунингдек, Б. М. Теплов илмий мактабининг намояндалари томонидан ижобий ва тормозловчи шартли рефлексларнинг ҳосил бўлиш тезлигини тавсифловчи индивидуал хусусиятлар туркуми ҳам таъбирлаб берилгандир. Ушбу индивидуал хусусиятлар моҳиятида ифодаланувчи асаб тизимининг нотаниш хусусияти динаминлик деб номланган. Бундан ташқари, улар шартли рефлектор фаолиятининг бир гуруҳ индивидуал хусусиятлари қўзғалиш жараёнининг тўхталишининг тезлиги маҳсули сифатида тахмин қилинган хусусиятни (янги хислатни) лабиллик, яъни лотинча - беқарорлик деб атаганлар. Шунинг билан бирга асаб тизимининг бошқа хусусиятлари мавжудлиги тўғрисида илмий тахминлар илгари сурилган, чунончи: сензитивлик, реактивлик ва ҳоказо. Б. М. Теплов илмий мактаби И. П. Павлов тадқиқотларида аниқланган асаб тизимининг хусусиятлари тўғрисидаги назария ва тахминлар муайян даражада кенгайтирилган ҳамда темпераментнинг туб моҳиятини тушунтиришга қулай имкониятлар яратилган. Лекин шундай чуқур изланишлар олиб борилишига қарамай, психологлар томонидан кашф қилинган хусусиятларнинг кимёвий ва физикавий моҳияти то ҳанузгача номаълум бўлиб қолмоқда.
Худди шу боис, асаб тизимининг хусусияти тўғрисидаги илмий мушоҳадалар фақат шартли рефлектор фаолияти билан ўзаро боғлиқ индивидуал хусусиятлар туркумига тааллуқли умумий сабаблар бўйича талқин қилишни ифодалайди, холос.
Нерв тизими хусусиятлари билан темпераментнинг боғлиқлиги аксарият ҳолларда мана бундай омилларнинг моҳиятида акс этиши мумкин. Жумладан, негизида асаб тизимининг фараз қилинган физиологик хусусияти ётган шартли рефлектор фаолиятининг ўзаро боғлиқ индивидуал хусусиятларнинг муайян туркуми шахсда қанчалик кўп мужассамлашса, темпераментнинг унга мутаносиб хусусияти худди шу даражада намоён ёки акс ҳолатда шунча кам ифодаланиши кузатилади:
Do'stlaringiz bilan baham: |
