О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

Бош мия пўстининг фаолиятидаги системалилик ва динамик стереотип.
И.П.Павлов бош мия катта ярим шарлари пўстини турли физиологик роль ўйнайдиган айрим нерв нуқталарининг сон-саноқсиз тўпламидан тузилган жуда мураккаб «мозаика» деб ҳисоблаш билан бирга, шу турли-нуқталарнинг фаолиятини бирлаштириш жараёнлари доимо воқе бўлиб турадиган муайян система ҳам деб билади.
Муайян вақт давомида ва муайян тартибда такрорланадиган қўзғовчиларнинг таъсири билан бош мия пўстида муайян (қўзғовчиларга мос келадиган) қўзғалиш ва тормозланиш жараёнлари тобора мустаҳкамланиб қолади. Бу мустаҳкамланиш шундан иборатки, кейин бир хилда такрорланадиган ҳамма жараёнлар жуда осонлик билаи воқе бўлади, уларнинг воқе бўлиши учун «тобора камрок нерв меҳнати» керак бўлади. Нерв жараёнларининг И.П.Павлов динамик стереотип деб ном берган бирмунча турғун системаси шу тариқа таркиб топади. Шу тариқа таркиб топган бундай система ўз навбатида янги қўзғовчилар таъсири билан воқе бўладиган жараёнларнинг характерига (тезлигига турғунлигига) таъсир этади.
Бундан англашиладики, ҳайвоннинг ҳар бир реакцияси шу пайтда қайси қўзғовчининг таъсир этиши билангина белгиланиб қолмай, балки бош мия пўстида қандай боғланиш системаси таркиб топганлиги, қандай динамик стереотип борлиги билан ҳам белгиланади. Мустаҳкам таркиб топган ди­намик стереотип айрим қўзғовчи пайдо бўлганда бутун бошли реакциялар системасининг такрорланишига имкон беради.
Динамик стереотип организмнинг такрорланиб турадиган бир хил ташқи таъсирларга мосланиши демакдир. Агар шароит ўзгарса, агар мавжуд динамик стереотипга мос келмайдиган янги қўзғовчилар пайдо бўлса, бу стереотип ўзгаради, қайта қурилади.
Бу қайта қурилиш кўпинча нерв системасининг ишини қийинлаштиради. Мустаҳкам таркиб топган стереотип И.П.Павловнинг сўзлари билан айттанда, «қаттиқ уришиб қолган, кўпинча қийинчилик билан ўрганадиган, янги шароит, янги қўзғовчилар аранг енга оладиган бўлиб қолади»². Нерв жараёнларининг системалилиги ҳақидаги И.П.Павлов таълимоти ҳайвонларнинг ҳулқ атворига ўтмиш тажрибасининг таъсир этиш механизмларини очиб беради. Жуда мустаҳкам ўрнашиб қолган одат ва малакалар стереотипларга асосланади.